ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ ՄԱՏԵԱՆ ՀԻՆ ԵՒ ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆԱՑ

ՆԱԽԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ ԱՌ ՎԵՐԾԱՆՕՂՍ

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ մատեանս գանձարան աստուածեղէն անքննին խորհրդոց, եւ յայտարար կամաց նորին բարեհաճութեան, նախ առաջին՝ որպէս արդարեւ ընտրեալ սեպհական ժողովրդեան, աւանդեցաւ Եբրայականն ազին Աբրահամեան սերնդոց, ՚ի նոցին հարազատ բարբառ դրոշմեալ ՚ի գիր։ Քանզի զհիմն սորայս գծագրութեան եդեալ նախամարգարէն Մովսէս, զկնի նորին հետզհետէ շարունակեալ յաւելին ՚ի նոյն Իսրայէլեան տոհմի իմաստունք եւ մարգարէք ՚ի դարս իւրաքանչիւր. որոց միանգամ թելադիր եղեւ Աստուած ՚ի միտս նոցա՝ մատենագրել. ո՛չ զառ նոսին եւեթ եղեալ յայտնութիւնս ապագայիցն, որ են Մարգարէութիւնք, այլ եւ զԽրատականսն՝ յառաջնորդութիւն ուղի՛ղ քաղաքավարութեան, եւ զՊատմական կարգի անցս դիպուածոց ազգի իւրեանց՝ իսկզբանէ մինչեւ ցկատարած ընդ հայրախնամ առաջնորդութեամբ աջոյն Բարձրելոյ։ Որով զբովանդակ զաստուածային մատենագրութիւնս՝ յերիս յայսոսիկ իմանամք գլխաւորեալ տարազս բանից։ Այսու սարասիւ ցորչափ լոյս աստուածգիտութեանն՝ յԵբրայականն ազին սեպհականեալ լուսաւորէր, համբուն եւ Աստուածաշունչ մատեանս ՚ի միակ նոցին հայրենի բարբառ ամփոփեալ պահեցաւ ՚ի յոլով դարս, որպէս գանձ թաքուցեալ յանարժանից անտի յարտաքին հեթանոսական ազգաց։ Այլ իբրեւ մերձեցաւ ժամանակն, յորում ՚ի խնամոց վերին տնտեսութեանն պարտ էր լուսոյ աւետարանին յընդհանուր ազինս ընդ ոլորտս տիեզերաց ճառագայթեալ ծաւալել, գալստեամբ ասեմ Մեսիային Քրիստոսի, որ նոյն ինքն նպատակն էր բանից սրբոյ մատենագրութեանն, այնուհետեւ՝ ըստ աւանդելոյ նախնի հաւատարիմ պատմաբանից, անկանէր ՚ի սիրտ Պտղոմէոսի Փիղադեղփեայ արքայի Եգիպտացւոց, որ ՚ի ժամանակի անդ կազմէր զիւրն հոյակապ մատենարան, խնդիր առնել եւ եբրայական մատենից։ Եւ նմին իրի յղեալ առ Եղիազարոս քահանայապետ հրէից, ընկալաւ ՚ի նմանէ՝ որպէս ասեն, եւթանասուն եւ երկու բանիբուն րաբունիս հրէից, քաջավարժս երկաքանչիւր բարբառոյ, որք ՚ի բնիկ իւրեանց յեբրայականէն յեղին ՚ի հելլենականն զողջոյն զԱստուածաշունչ գիրս, կամ լաւ եւս ասել, որքան ինչ միանգամ առ նովին ժամանակօք ՚ի կանոնի անդ հրէից՝ որպէս հաւատարիմ Աստուածաշունչ աւանդ՝ ընկալեալ եւ պատուեալ էր ՚ի նոցանէ։ Թողում աստանօր մի ըստ միոջէ յառաջ բերել՝ որ ինչ յաղագս եղանակի կատարման թարգմանութեանս այսորիկ պատմի ՚ի գիրս Արիստէոսի, վասն որոյ բազմապատիկ եւ պէսպէս են կարծիք մատենագրաց։

բ̃. Արդ՝ սոյն այս հելլենականս թարգմանութիւն սուրբ մատենից, որ առեալ զանուանակոչութիւնն յեւթանասուն եւ երկու թարգմանչաց անտի՝ յարանունաբար յորջորջեցաւ՝ Եւթանասնից, վասն իւրոյ ճշգրիտ հաւատարմութեանն եւ անստերիւր ուղղութեանն, ՚ի սկզբան անդ առ իմաստունս հրէից, եւ յետ այնորիկ յընդհանուր եկեղեցիս քրիստոնէից՝ սկսեալ յառաքելոց անտի՝ այնչափ ՚ի յարգի եղեալ պատուեցաւ, մինչ զի եւ ՚ի բազմաց իսկ վարդապետաց արեւելեայց եւ արեւմտեայց իբրեւ իսկական Աստուածաշունչ պատգամ ՚ի Հոգւոյն Սրբոյ թելադրեալ՝ քարոզեցաւ։ Եւ այսպէս՝ իրաւամբք նաեւ քան զառաջիկայ եբրայական սկզբնագիրն նախամեծար համարեցաւ. մի՝ սակս անստոյգ հանգամանաց գրչութեան բարբառոյն այնորիկ, որոյ ճշգրիտ վերծանութիւնն կեղակարծելի մնայ յետնոց. եւ միւս եւս՝ վասն հետզհետէ աղաւաղութեան նորին. ո՛չ միայն յանհմտութենէ եւ ՚ի վրիպմանէ գրչաց, որպէս սովոր է լինել. այլեւ բազում ուրեք ՚ի չարամտութենէ նոցին իսկ հրէից, այլայլելով յայն վայրս որք նպաստ բերէին քրիստոնէական դաւանութեանն։ Այլ զլիով հարցաքննութեանն զայսոցիկ փաստս՝ ունի տեսանել ուղղադատ բանասէրն ՚ի ճառս այնոցիկ, որոց օրինաւոր գլխովք յանձին կալեալ է անաչառաբար ջատագով լինել ճշմարտութեանն, զպատճառանս հրէաշունչ հակառակորդացն նանրացուցեալ. որք ՚ի բաղդատութիւն մատուցեալ զհելլենական օրինակս ՚ի հնութենէ ժամանակի խանգարեալս եւ այլայլեալս՝ ընդ եբրայականին, այնմ ասեմ՝ ըստ որում յետոյ փոխագրեցաւ նորահնար կետանշանիւք՝ որք Մասորեթեանքն անուանին, եւ ո՛չ սակաւ տարբերութիւնս նշմարեալ ՚ի նոսա, ժպրհեցան ըստգտանել զԵւթանասունսն զրպարտութեամբ յանդգնութեան եւ թանձր տգիտութեան։ Ուր ընդհակառակն՝ Եւթանասունքն այնոքիկ, որոց եւ ժամանակ կենաց ո՛չ ձգի աւելի քան զհարիւր յիսուն ամ՝ յետ Եզրայ, (այն որ ՚ի կարգի եդ զսկզբնագիրն եբրայական.) գոլով ինքեանք բնածին Եբրայեցիք, որով եւ տեղեկագոյնք ընդաբոյս բարբառոյ իւրեանց, եւ որպէս հմտագոյնք ընտրեալք ՚ի քահանայապետէն յայս գործառնութիւն. ապաքէն անհամեմատ առաւելութեամբ ունէին գերազանցել, քան որ բազմօք յետոյ՝ յայլոց ազգաց եւ ՚ի լեզուաց մուրացիկ հմտութեամբ Մասորեթեանն ասացեալ եբրայական դպրութեան եղեն աշակերտ։ Ոչինչ կարի աննման այսոցիկ եւ վաղուրեմն յերկրորդ դարու անդ քրիստոնէութեան՝ երեւեցան Ակիւղաս, Թէոդիտոն, եւ Սիմաքոս, որք յայլ եւ այլ հերձուածողական աղանդս տարաբերեալ, եւ հուսկ ուրեմն ՚ի հրէութիւն շրջեալ, եւ ՚ի նմին աշակերտեալք եբրայականն բարբառոյ, ձեռնամուխ եղեն իւրաքանչիւր ՚ի նորանոր հելլենական թարգմանութիւնս, այսու՝ որպէս պատմեն, կամեցեալ իմն նպաստ մատուցանել աղանդոց իւրեանց։ Յաւե՛լ ՚ի սոսա եւ զայլ կցկտուր թարգմանութիւնս այլոց ոմանց, որք տեսեալ զայլայլութիւն օրինակաց Եւթանասնից, հնարեցան ուղղագրել զնոյն յեբրայականէն, որպիսիս ասեն լինել զԵրիքովեանն, եւ զՆիկոպօլսեան յորջորջեալ թարգմանութիւնս. զորոց չէ՛ տեղւոյս յերկարել։

գ̃. Բայց արդարեւ՝ որպէս ասացաք, ՚ի միջոցս բազում դարուց օրինակաց յօրինակս ածանցեալ եւ այս սքանչելի գաղափար թարգմանութեան Եւթանասնից՝ կէս մի յանհոգութենէ եւ կէս մի յանհմտութենէ նոցին իսկ գրչաց, որպէս սովոր է հանդիպիլ, սպրդեցան եւ ՚ի սմա ո՛չ սակաւ այլայլութիւնք եւ երեւելի աղաւաղութիւնք։ Վասն այսորիկ յիրաւի՛ այսպիսի արկածից խնամով իմն կամեցեալ դարման մատուցանել Որոգինէս՝ յերրորդ դարու անդ, խորհեցաւ կազմել զՎեցիջեան մատեան իւր, թո՛ղ զքառիջեանն եւ զութիջեանն, եւ այլն, զորոց եւ պէսպէս են կարծիք։ Եւ զայս վեցիջեան յայս կերպարան ասեն յօրինել նմա. յառաջին էջս մատենին կարգեաց զեբրայական բնագիրն՝ բուն իսկ նոցին նշանագրովք. յերկրորդ էջսն՝ զնոյն եբրայականն բնագիր հելլեն տառիւք ձեւացեալ. յերրորդն՝ զթարգմանութիւն Ակիւղասայ. ՚ի չորրորդն՝ զթարգմանութիւն Սիմաքոսի, ՚ի հինգերորդն՝ զթարգմանութիւնն որ յանուն Եւթանասնից յածէր յայնմ ժամանակի. եւ ՚ի վեցերորդն՝ զթարգմանութիւնն Թէոդիտոնի։ Սակայն զասացեալ օրինակ Եւթանասնից՝ ո՛չ սոսկապէս որպէս եգիտն այնպէս փոխագրեաց, այլ յաւելուածով եւ կրճատութեամբ ըստ համեմատութեան եբրայականին, այսպիսի իմն եղանակաւ. զի ուր միանգամ պակասէր ինչ յեբրայականէ անտի՝ ելից ՚ի թարգմանութեանցն Սիմաքոսի կամ Ակիւղասայ, եւ յաճախութեամբ իսկ ՚ի Թէոդիտոնէ, որպէս զիարդ յաւէտ համաձայն թուէին նոքին բնագրին Եբրայեցւոց, դրոշմեալ հանդէպ նոցին աստեղանիշ այսպիսի ※։ Իսկ ուր ուրեք առաւելեալ գտանէր յօրինակն Եւթանասնից՝ բառ կամ բան քան զեբրայականն, թողեալ որպէս եւ էրն, որոշեաց զայնս բրգաձեւ ասացեալ նշանաւս ∻ կամ ∼⋅ առ ճշգրիտ հաւատարմութեամբ զանազանելոյ զնուազութիւն եւ զառաւելութիւն օրինակին Եւթանասնից՝ եւ բնագրին Եբրայեցւոց իւրումն ժամանակի։ Եւ յայնմ հետէ իսկ՝ առ սակաւ սակաւ խափանեալ այլոց հելլենական թարգմանութեանց, հանդերձ նորայարդար թարգմանութեամբն Ղուկիանու վկային, եւ Իսիքոսի ասացեալ ուղղագրութեանցն՝ որ յետ այնորիկ երեւեցան. այս վեցիջեանս օրինակ Եւթանասնից քան զամենեսին նախամեծար համարեալ, որպէս գլխովին անթերի եւ հաւատարմագոյն գաղափար սուրբ մատենից՝ ընկալեալ եղեւ յամենեցունց։ Մանաւանդ առ ժամանակօք Մեծին Կոստանդիանոսի՝ ձեռնարկութեամբ քաջահմուտն Եւսեբեայ Կեսարացւոյ. որոյ առեալ հրաման ՚ի մեծէ ինքնակալէն. (որպէս գրէ նա ինքն ՚ի վարս նորին. գիրք. Դ գլ. ԼԶ. ԼԷ.) զընտիր պատճէն Եւթանասնից ըստ վեցիջեանն գաղափարի ընկալեալ յարկեղաց գրոց Պամփիւլեայ վկային, հոգացաւ յիսուն թուով օրինակս ՚ի մատենէ անտի տալ գծագրել յար եւ նման ճշգրիտ եւ անվրէպ գրչութեամբ՝ պաճուճազարդեալս ՚ի մագաղաթի. եւ բարձեալ զնոսա յերկուս սայլս՝ յղեաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս թագաւորեալ քաղաք՝ ըստ պատուիրանի նորին ինքնակալի։

դ̃. Ապա՝ ՚ի խնամոց Բարձրելոյն առ հինգերորդ դարու բարգաւաճեալ ուսման իմաստից ՚ի մերումս Հայաստան աշխարհի, սատարութեամբ ճառագայթաւէտ լուսաւորաց ազգիս՝ սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, առաջին փոյթ եղեւ նոցա բազմաշխատ հայթհայթանօք յօրինուած գրոց հայկականս բարբառոյ, առ ՚ի զթարգմանութիւն աստուածային մատենից անսայթաք կատարելոյ, որպէս ցուցանէ պատմութիւնն։ Յայն սակս ՚ի ձեռնարկել նոցին երկրորդ անգամ կատարելագոյն թարգմանութեան ՚ի հելլենականն բարբառոյ, ՚ի բաց թողեալ զառաջինն զոր սկսեալն էին առնել յասորի օրինակաց. իբրեւ դէպ եղեւ նմին իրի ՚ի թագաւորեալ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս առաքել զաշակերտս իւրեանց ՚ի խնդիր ընտրելագոյն հելլենական գաղափարի. ՚ի Մաքսիմիանոսէ պատրիարգէ ժամանակին աւանդեցաւ ՚ի ձեռս մերոց դեսպանաց, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն, Գ. 63. Ստոյգ օրինակ գրոց։ Զոր եւ պատմելով Կորիւն՝ ասէ. Հաստատուն օրինակօք աստուածատուր գրոցն.. գային երեւելով յաշխարհին Հայոց։ Ապաքէն ՚ի պատմութենէ թարգմանութեան Սուրբ Գրոց առ մեզ, (զորմէ գրեցին աշակերտք՝ նոյն եւ գործակիցք բազմերախտ թարգմանչացն մերոց Սահակայ եւ Մեսրոպայ,) գրեթէ աներկբայ ունիմք իմաստասիրել լինելոյ այնմ ՚ի հաւատարմագունէն ՚ի հելլենական գաղափարս, որ ՚ի հինգերորդ դարու անդ նախամեծար յածէր ՚ի թագաւորեալ քաղաքին, յոյր սակս Խորենացին եւ Կորիւն կոչեն զնոյն՝ Ստոյգ եւ Հաստատուն օրինակ։ Այլ եթէ սոյն այս էր ածանցեալն ՚ի վեցիջեան օրինակէ անտի Որոգինեայ, զոր ՚ի բազում պատճէնս յղեաց Եւսեբի ՚ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս ՚ի վերոյ ցուցաք. իբր ակներեւ հաւաստեն մեզ հետք Որոգինեան աստեղանշանացն եւ բրգաձեւաց՝ որ ՚ի գրչագիրս մեր երեւին այսօր. ըստ որում իմանամք զգուշութեամբ նշանակեալ ՚ի թարգմանչաց անտի մերոց ՚ի հայկականս՝ որպէս զիարդ եւ գտին ՚ի հելլենական գաղափարի իւրեանց։ Զորս եւ մեք յառաջիկայդ խնամով նշանակեցաք յիւրաքանչիւր վայրս՝ համեմատ մերումս գաղափարի. զանց արարեալ զբրգաձեւօքն, զոր արտաքոյ մերումս ունէին ա՛յլ երկուք ՚ի գրչագրաց մերոց ՚ի գիրս ինչ։ Թէպէտ եւ ՚ի վերայ այսր ամի անտեղի էր մեզ կարծել, եթէ այնչափ եւ այնոքիկ միայն՝ զորս ըստ տեղեաց տեղեաց նշմարեմք յառաջիկայ գրչագիրս մեր, իցեն Որոգինեան նշանագրութիւնք ճշգրտիւ դրոշմեալք։ Քանզի ո՛չ միայն ՚ի հայկական մատեանս մեր, այլեւ ՚ի նոյն ՚ի հելլենականն՝ օրինակաց յօրինակս փոխագրեալ ՚ի միջոցս բազում դարուց՝ ՚ի պակասութենէ աչալուրջ խնամոց գրչաց, յոլովս այլայլեցան այն նշանք. կա՛մ զմին փոխանակ միւսոյ դնելով, կա՛մ առաւելութեամբ նշանակելով ուր ո՛չ պարտն էր, եւ կամ իսպառ զանց առնելով զկարեւորօքն. ըստ որում քա՛ջ ունին ՚ի վերայ հասանել քննիչք այսպիսեաց, որով ըստ ասացելոցս՝ հաւասարապէս ընդ երկբայութեամբ անկանին նաեւ նշանագրութիւնքն այնոքիկ՝ որ ՚ի հելլենական գրչագիրս երեւին այսօր։

Այլ արդ՝ դառնալով մեր անդրէն ՚ի նպատակ բանիցս՝ որ զհայկականս թարգմանութենէ. ՚ի դէ՛պ էր արդեօք յառաջիկայ պատեհութիւնս ըստ արժանւոյն երկար գովեստիւ ՚ի ներբողումն նորին պատաղել, ՚ի պէսպէս գլխոց յառաջ բերեալ զգերազանցութեանցն նորա զվարկ, եթէ պատշաճ չափաւորութիւն նախաբանութեան մատենիս ո՛չ ստիպէր զմեզ ա՛յլուր ընդարձակ ճառիւ հատուցանել. շատացեալ առ այժմ ասել, եթէ Երանելի թարգմանիչք մեր քաջ հմտացեալք եւ ՚ի հելլենականն, որպէս է տեսանել յարդեանց վաստակոց նոցա, զայսպիսի ընտրելագոյն գաղափար յանդիման ունելով, այնուհետեւ փոյթ յանձին կալան յեղուլ զայն ՚ի հայկականս բարբառ՝ գլխովին խնամով եւ զգուշութեամբ ըստ ճիշդ կանոնաց հաւատարմութեան, զոր օրինակ պահանջէր կարեւոր գործոյն հանգամանք, մինչեւ գոգցես՝ բառ առ բառ եւ ոճ առ ոճ պատշաճեցուցեալ, ըստ որում առ այս ո՛չ սակաւ օժանդակէր, նաեւ մերձաւորութիւն հայկականս սովորութեան ասից ընդ հելլենականին, որպէս ՚ի բարդութիւնս անուանց եւ ՚ի շարամանութիւնս ձայնից, եւ այլն եւս։ Այլ եւ ՚ի վերայ այսորիկ՝ չքնաղ եւ վայելչաբան յօրինուածով ընտիր հայկաբանութեամբ՝ այնպէս անվթար յերիւրեցին ՚ի մերս հայրենի բարբառ, մինչեւ համարձակիմ ասել, զի եթէ ՚ի նմա զբառ ինչ կամ զգրախեց մի կամիցի ոք փոփոխել, կամ յաւելուլ եւ կամ նուազեցուցանել, արդարեւ չմարթի առանց խանգարելոյ զսքանչելի ներդաշնակութիւն շարագրութեանն՝ յայն ձեռնամերձ լինել։ Ասացելոցս ճշմարտութեան ՚ի վերայ հասեալ վկայեցին նաեւ այնոքիկ ՚ի հնախնդիր հմտացելոց անտի այլալեզու եւրոպացւոց. որոց միանգամ դէպ եղեւ ըստ կարի տեղեկանալ հայկականս դպրութեան. եւ դոյզն մի առեալ զճաշակ մերումս թարգմանութեան, Հաւատարիմ աւանդ թաքուցեալ ՚ի հայկական բարբառ, համարեցան զնա. եւ սքանչացեալ՝ Դշխոյ համօրէն թարգմանութեանց Սուրբ Գրոց, իշխեցին կարդալ զնոյն, ՚ի սակս պէսպէս մասանց կատարելութեանցն. զորոց զբանսն մի ըստ միոջէ աստանօր ՚ի մեջ առնուլ՝ ո՛չ ներեն հանգամանք սղութեան յառաջաբանիս։ Ուր զի եւ յաւէտ զարմանալին ա՛յն է, զի զայսպիսի գերազանց կարծիս հաստատեցին սոքա զթարգմանութենէս մերմէ, ո՛չ ունելով ՚ի ձեռին զհաւատարիմ ինչ գրչագիր գաղափար, այլ հանդիպեալք եւեթ տպագիր օրինակին Ոսկանայ. զորոյ եւ զբազմապատիկ խանգարմունսն ինքնին իմաստասիրեալք, ո՛չ սակաւ մեղադրութիւնս ըստ արժանեաց գիտացին ածել ՚ի վերայ անուսումն եւ ձեռներէց համարձակութեանց նորա։

ե̃. Վասն այսորիկ ՚ի պահանջել պիտոյից չորրորդ տպագրութեամբ ՚ի լոյս ընծայելոյ Աստուածաշունչ մատենիս յերկրորդումս աստ ՚ի մերս գործարանէ. յայս նուագ առընթեր ունելով զայլ եւ այլ գրչագիր օրինակս, եւ ՚ի նոսին քա՛ջ նկատեալ զանբաւ աղաւաղութիւնս Ոսկանեանն օրինակի, ապաքէն անտեղի իմն թուէր զնոյն վերստին ՚ի տիպ արձանացուցանել. մանաւանդ զի եւ անձուկ փափաքանաց բազմաց ուղղախոհ բանասիրաց մերոց, տեսանելոյ զհայկականս Աստուածաշունչ մաքրեալ նորայարդար տպագրութեամբ ՚ի հաւատարիմ գրչագրաց անտի, ՚ի վաղուց հետէ առ այս յորդորագոյնս զմեզ պատրաստէր։ Նմին իրի յակնարկութենէ աստուածապատիւ Վեհիս՝ իմումս յանձնեալ չափաւորութեան այսմ փոյթ ունել, որում անդստին ՚ի մատաղ տիոցս յամենայն պարապմունս սիրելի էր անձանձիր ՚ի նոյն դեգերումն. այնուհետեւ ձեռն ՚ի գործ արկի յուսով վերին օգնականութեանն ՚ի գլուխ տանել զոր երկնեալն էի։ Եւ որպէս պարտն է՝ հիմն հաստատութեան զգուշալի գործոյս եդեալ զճշգրիտ եւ զանխարդախ հաւատարմութիւն, ոչինչ բնաւին կամեցաք այլայլել ՚ի մէնջ՝ կա՛մ ըստ բերման նախադասութեան, եւ կամ ըստ իրիք ակնածութեան. որպէս սովորեցան անցեալ դարու տպագրապետք կամ ծանօթարարք մատենից, իմաստախոհութեամբ իմն ձեռն մխել ՚ի գրութիւնս նախնեաց՝ ուղղագրութեան կարծեօք. այլ գլխովին անկեղծութեամբ յար եւ նման գրչագիր գաղափարաց ջանացաք գործել զտիպ օրինակի առաջիկայիս։ Բայց զի հանդերձ անվթար հաւատարմութեամբն զոր խոստանամք, նաեւ ըստ կարի սակաւ վրիպակօք գլխաւորեսցի այս մերս գործառնութիւն. որովհետեւ եւ նոցին իսկ գրչագրաց գրեթէ անհնար է զերծ լինել ՚ի մարդկօրէն թերութեանց՝ ըստ յաւէտ կամ նուազ սխալանաց գրութեան. յայն սակս նախամեծար արարեալ ՚ի նոսա զընտրելագոյնն հնութեամբ եւ ուղղագրութեամբ, եդաք մեր յանդիման կէտ նպատակի, զչափաւոր վրիպակս գրութեան սորին ՚ի համաձայն ուղղաբանութենէ այլոց յարդարելով։ Այսքանեաւ շատացեալ առ այժմ՝ մինչեւ կատարելագոյնն եւ եւս քան զսոյն, զուղեալ արդեօք յանկեան ուրեք՝ ՚ի յաջողութենէ ժամանակին ՚ի վեր երեւեսցի։ Վասն այսորիկ կարեւոր է մեզ այսուհետեւ՝ նախ առաջին ծանօթս տալ վասն գրչագիր օրինակաց մերոց, եւ զորպիսութենէ տպագրութեանն Ոսկանայ, եւ ապա զեղանակէ մերումս առաջիկայիս։

Հանգամանք գրչագիր օրինակաց, եւ Ոսկանեան տպագրութեան։

ա̃. Առաջինն ՚ի գրչագիրս՝ զոր եւ ընտրեցաք մեզ տիպ գաղափարի, էր ՚ի սկիզբն չորեքտասաներորդ դարու առ չկը թուականաւ գրեալ՝ ՚ի մեծ քառածալ ասացեալ գիրս՝ երկիջեան, բոլորագիր, ամբողջ ծայրէ ՚ի ծայր առանց ինչ պակասութեան թերթից՝ ՚ի մագաղաթէ։ Մատեանս՝ թէպէտ ըստ արտաքնոյն էր պարզ առանց պաճուճազարդ նկարուց եւ պատկերաց, եւ ո՛չ երեւելի ինչ վայելչութեամբ տառից գծագրեալ. այլ միակերպ եւ անսայթաք գրչութեամբն ըստ ուղիղ առոգանութեանն՝ տայր ցոյց լինելոյ այնմ գործ հմուտ եւ արուեստաւոր գրչի. որով եւ գերազանցէր գրեթէ քան զամենայն գրչագիր մատեանս յածեալս առ մեօք։ Բայց ՚ի վեր քան զբնաւս՝ ըստ հաւատարմութեան մասին, որ յայսպիսիս յաւէտ խնդրելին է, գրիչս մեր ցուցանէր ունել զնոյն բազում առաւելութեամբ. ըստ որում տեսանեմք զի ՚ի շեղիլն ըստ բերման ՚ի գաղափարէն իւրմէ՝ դարձեալ քերելով յարմարէր. եւ յոլովակի ՚ի նոյն իսկ ՚ի վրիպակսն եւ ՚ի թերութիւնս գաղափարին, դատարկ թողեալ ՚ի միջոցին՝ արտաքոյ ՚ի լուսանցս գրէր զուղիղն, եւ ՚ի տարակուսականս՝ չակերտիւ նշանակէր, եւ այլ եւս այսպիսի զգուշաւոր հաւատարմութեան ցոյցք. զորոց եւ ըստ իւրաքանչիւր վայրի փոյթ կալաք ակնարկել ՚ի ծանօթութիւնսն։ Յիշատակարանք գրչին ՚ի մատենիս, ըստ նախնի սովորութեան՝ ՚ի վեց տեղիս էին դրոշմեալ. յորս երեւելիքն. Մի՝ յաւարտ մարգարէութեանն՝ Եզեկիէլի, այսպէս. «Փառք Սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտեան։ Ես մեղաւորս Յոհանէս՝ ըստ կարի զփափաքս իմ լցի՛ յանկ ելանելովս. եւ այս՝ եղեւ ներելովն Աստուծոյ. զի յանարժանէս թերեւս արժանաւոր այս գործ եղեւ յանկեալ. եւ զայս ո՛չ ասեմ վասն գեղապաճոյճ շարագրութեանցս, այլ վասն ազնիւ աւրինակիս, զոր սուրբ եւ երանեալ վարդապետին Գէորգեա ձեռացն շարահիւսեալք էին։ Աղաչեմ զժառանգաւղսդ, եւս եւ զհանդիպաւղսդ ներեցէ՛ք սղալմանս ՚ի սա, եւ սիրով ուղղեցէք, եւ միոյ Տէր ողորմի արժանի՛ արարէք զողորմելի գրիչս Յոհ՛՛. եւ զծն՛՛ իմ, եւ զեղբ՛՛։ Աւարտի սա՝ ՚ի մայիսի ժ եւ ՚ի Ե-ն։ Դարձեալ ՚ի վախճան գործոց առաք՛՛։ Զմեղաւորս Յոհանէս եւ զծնաւղսն իմ եւ զեղբարս յիշեցէ՛ք ՚ի մեղաց թողութիւն, աստուածասէր ընթերցաւղք, եւ մի՛ մեղադրէք, զի այսչափ էր կար իմ։ չկը̃»։ Այս յիշատակարանք թէպէտ յայտ առնեն զանուն գրչին հանդերձ թուականաւն, բայց զանց արարեալ զայլ եւս կարեւոր հանգամանօք՝ յերկբայս թողուն զմեզ գիտել ինչ լիագոյն՝ զպատուական գաղափարէս։ Այլ սակայն ՚ի նշանաց ինչ ՚ի նմա՝ մարթ է մեզ կարծիս առնուլ եթէ ՚ի Կիլիկիա լեալ իցէ գրութիւն սորա, ՚ի ձեռնագրէ անտի, որպէս ասի՝ Գէորգայ վարդապետի։ Իսկ թէ ո՛ ոք արդեօք իցէ այն Գէորգ, առ այժմ չունիմ ստուգութեամբ հաստատել ինչ զնմանէ. քանզի ՚ի դարս դարս բազում եղեն Գէորգ անուն վարդապետք, որպէս է տեսանել ՚ի նախնի պատմագիրս մեր եւ ՚ի յիշատակարանս մատենից. եւ դեռեւս արտաքոյ այսր ո՛չ ուրեք հանդիպեցաք Գէորգեայ ումեք՝ որ յառանձին կազմութիւն օրինակի Աստուածաշունչ գրոց իցէ աշխատասիրեալ, որպէս ակնարկի ՚ի վերոգրեալ բանսդ։ Սոյն այս ձեռնագիր օրինակ Յովհաննու գրչի եղեւ բուն գաղափար՝ որպէս ասացաք, մերումս առաջիկայ տպագրութեան։ Իսկ որ միանգամ յայլոց գրչագրաց զոր ունէաք՝ ձեռնտու եղեն այսմ գաղափարի ՚ի ստուգաբանութիւն կամ յուղղագրութիւն. եւ ՚ի լրումն թերութեանցն, են յետագայքդ։ Վասն որոյ Երկրորդ օրինակն էր շղագիր, կամ որպէս ասի՝ նօտրագիր աջողաձեռն գրեալ ՚ի վերայ փայլուն թղթոյ, եւ սա թուէր իմն ճշդիւ ընդօրինակեալ յառաջնոյ անտի, նաեւ յոլովակի ըստ վրիպանացն իսկ, որ եւ գրեթէ բառ առ բառ զնոյն յիշատակագիրս ունէր ՚ի նոյն վայրս՝ զորս ՚ի վերոյ յառաջ բերաք, փոխեալ միայն զանունն Յոհանէս ՚ի Ֆատլալահ, կամ Ֆատլալայ, եւ զանց առնելով զբանն, զոր սուրբ եւ երանեալ վարդապետին Գէորգեա եւ այլն. եւ ՚ի միումն դնէր զթուական գրութեանն՝ ռղ. առանց յիշելոյ զտեղին՝ որպէս առաջինն։ Եւ ա՛յս է գրչագիրն. զոր ուրեք ուրեք ՚ի ծանօթութիւնսն յիշեմք անուանելով՝ Ընդօրինակող մատենիս։

Երրորդ գրչագիր օրինակն ՚ի փոքր քառածալ գիրս ՚ի մագաղաթի երկիջեան բոլորագիր գրեալ՝ անպաճոյճ ՚ի նկարուց, էր ՚ի տեղիս տեղիս պակասաւոր, յորմէ հատեալ եւ ՚ի բաց հանեալ էին թերթք. թերեւս առ իսպառ անհետ առնելոյ զյիշատակարան գրչութեանն, որով եւ անթուական մնացեալ էր մատեանն, որպէս տեսանեմք հանդիպեալ այսպիսի արկածից նաեւս այլոց գրչագիր մատենից։ Գրութիւնս սորա թէպէտ եւ վայելուչ միակերպ՝ ըստ արուեստի էր յերիւրեալ, բայց ո՛չ զերծ ՚ի բազում սխալանաց եւ ՚ի թերութեանց։ Ըստ արտաքինն երեւութի կարծիս իմն արդեօք տայր սա յաւէտ հնութեան քան զառաջինն, եթէ նովին գրչաւ չէր դրոշմեալ ՚ի լուսանցս գրոց թուագիր գլխակարգութեանց ըստ համեմատութեան լատինականին. նշանակելով այսպէս. ֆռ. ա. ֆռ. բ. եւն. եւ ՚ի սկզբունս գրոցն. ֆռանգուն համարն ՚ի յայս գլուխս Խ կամ ԻԷ. եւ այլն. յորմէ մարթ է իմաստասիրել՝ թէ գրութիւն նորա լեալ իցէ ՚ի Կիլիկիա՝ համեմատութեամբ լատինական մատենից. երանի՛ թէ ըստ գլխակարգութեանցն միայն՝ առանց ինչ այլայլութեանց բնաբանին։ Այս մատեան եւեթ յամենայն գրչագիրս մեր առաւելապէս համաձայնէր ընդ գաղափարին Ոսկանայ, մանաւանդ յերիս գիրսն Սողոմոնի՝ յԱռակսն, ՚ի Ժողովողն, եւ յԵրգսն, որպէս զի ՚ի սոսա բաղդատեալ ընդ այլոց՝ թուին իմն այլ եւ այլ թարգմանութիւնք։ Չորրորդ եւ Հինգերորդ գրչագիրք ՚ի մագաղաթի բոլորագիր գրեալք, ոսկեզօծ գլխագրովք, եւ խիտ առ խիտ գունագոյն նկարուք զարդարեալ, էին ածանցեալք յօրինակէն Ղազարու Բաբերդացւոյ. որպէս յայտ առնէր յառաջաբանութիւնն եւ վերջաբան ոտանաւորն նորին արձանագրեալ ՚ի նոսա. որ առ ռկը թուականաւս ՚ի քաղաքն Իլվով ՚ի Լեհաստան յօրինեաց զգաղափար Աստուածաշունչ մատենին իւրոյ։ Քանզի նախանձ բերեալ սորա ընդ լատինականին՝ բազում աշխատութեամբ յարմարեաց ըստ այնմ օրինակի կրկին ցուցակս անուանց եւ բանից պարունակելոց ՚ի Սուրբ Գիրս՝ այբուբենական կարգաւ. մի՝ ըստ նախնի գլխաթուոց. եւ երկրորդ՝ ըստ գլխակարգութեանց եւ մանր համարատանց Լատինացւոց, վասն որոյ եւ առ ՚ի գիւտ նոցին՝ բաց յառաջնոյ յաւել նշանակել ՚ի լուսանցս եւ զլատինականն։ Ուր ո՛չ համարձակիմ երաշխաւոր լինել եւ սմա՝ ուրեք ուրեք նաեւ բնաբանին անհուպ լինելոյ։

Զսկզբնագիր նորին դէպ եղեւ ինձ տեսանել ՚ի նմին քաղաքի, եւ զայլ եւ այլ օրինակս նորա ՚ի կողմանս Բոլոնացւոց աշխարհին, յորմէ եւ սփռեցան արտաքոյ ՚ի բազում տեղիս։ Յայն սակս եւ գրիչ առաջնոյն ՚ի վերոյ ասացելոցս, որ փառաւորագոյնն էր եւ հարստագոյն ըստ զարդարանաց՝ ասի ՚ի յիշատակարանին լինել՝ տէր Գասպար երէց, որ ծախիւք տէր Խաչատուր աբեղայի գրեաց ՚ի թուին ռղէ. յերկրին Պարսկաստանի ՚ի ժողովն Գազկեցւոց։ Իսկ զմիւսն գրեաց Մարկոս ոմն առ ռճզ թուականաւ, որոյ պակասեալ վերջին թղթոյ յիշատակարանին, անգիտելի մնայ տեղին հանդերձ այլ եւս հանգամանօք։ Գրուած երկոցունցս՝ որպէս ասացաք, թէպէտ են վայելչակերպ ըստ արտաքնոյն՝ բայց բազմօք նուազեալ յարուեստէ. մանաւանդ երկրորդն՝ որ եւ լին է անհամար սխալանօք։ Յորս եւ զարմանալ գոյր ընդ այն. զի ուր երկոքին սոքա որպէս յարտաքին գծագրութիւնս զարդուց, նո՛յն եւ ՚ի բանսն ՚ի բազում տեղիս այնպէս համաձայնէին իրերաց նաեւ ՚ի վրիպակսն իսկ, մինչեւ թուէին կա՛մ ՚ի միմեանց՝ եւ կամ ՚ի մի եւ ՚ի նոյն աղբերէ անընդմիջապէս փոխագրեալ. սակայն ուրեք ուրեք, եւ երբեմն յամբողջ իսկ գիրս գլխովին տարբերէին յիրերաց, մերթ ընդ միում՝ եւ մերթ ընդ այլումն ՚ի գրչագրաց համաձայնելով. որպէս եւ յոլովակի իսկ ընդ մերումս առաջիկայ օրինակիս։

Վեցերորդ օրինակն էր ըստ կարի չափաւոր ուղղագրութեամբ, եւ վայելչագոյն ոսկեզօծ նկարուք ՚ի մագաղաթի գրեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, ձեռամբ Ակնեցի Յակոբ դպրի առ ռղբ թուականաւ։

Գրութիւն սորա էր յաւէտ անսայթաք գրեթէ քան զամենայն նորագիր օրինակս. որ եւ առաւելապէս քան զայլս համեմատ ընթանայր ընդ մերումս գաղափարի ՚ի բազում գիրս։ Եթէ ՚ի լուսանցս սորին չէին յաւելեալ եւ գլխահամարք Լատինացւոց՝ թէեւ առանց թուոյ տանց, կարծիս տայր մատեանս ՚ի հնագոյն յանձեռամերձ եւ ՚ի հաւատարիմ գրչագրէ լինելոյ ընդօրինակեալ։

Եւթներորդ գրչագիր օրինակին յիշատակարանն ցուցանէր գրեալ առ ռճե թուականութեամբ ՚ի պէտս Պէլըրղատցի Աբրահամու, ՚ի Լեհացի Յովհաննէս դպրէ. այլ թէ ո՛ւր ուրեք՝ չէ՛ յայտ, զի ո՛չ նշանակեալ էր ինչ ՚ի նմա զայսմանէ։ Այս բոլորագիր մատեան թէպէտ ըստ արտաքին երեւութին ՚ի վերայ մագաղաթի գրեալ՝ ոսկեզօծ գլխագրովք եւ վայելուչ նկարուք էր զարդարեալ, սակայն չէ՛ր զերծ ՚ի վրիպակաց, նաեւ ուրեք ուրեք յարատոյ անհաւատարմութեան՝ մանաւանդ ՚ի Նոր Կտակարանի. ուր ՚ի համաձայնելն գրչին զգլխակարգութիւնս ընդ լատինականին՝ երեւէր ձեռն մխել եւ ՚ի բնաբանն. զորօրինակ այն՝ որ ՚ի Ա Յովհ. Ե 6. զորմէ ունիս տեսանել անդանօր ՚ի կարգին։ ՚Ի սմա յաճախութեամբ նշմարէին հետք վերոյիշատակեալ Որոգինեան աստեղանշանացն եւ բրգաձեւաց, որպէս եւ ՚ի յերրորդ գրչագիրն անթուական. թէպէտ եւ բազմօք տարբերէին յիրերաց ՚ի բանսն, եւ յեղանակ գրչութեանն։

Ութերորդ գրչագիրն մասնական՝ սկսեալ ՚ի գրոցն Յոբայ մինչեւ ցաւարտ՝ հանդերձ թղթովք առաքելոց, է՛ր գրեալ բոլորագիր ՚ի թուղթ բամբակեայ, յԱլէքսիանէ քարտուղարէ Տեառն Փիլիպպոսի կաթողիկոսի։ Սա ՚ի տեղիս տեղիս անսովոր տարբերութեամբքն որոշէր յայլոց օրինակաց, բայց ոչինչ առաւելութիւն ցուցանէր այնու։ Զպակասութիւն այսր օրինակի՝ լցուցանեն այլեւս մասնաւոր հին եւ նոր գրչագիրք ՚ի կատարումն թուոյս. որք եւ ուրեք ընդ միում՝ եւ մերթ ընդ այլում ՚ի վերոյասացեալ օրինակաց համաձայնէին։ Յաւե՛լ ՚ի սոսա եւ զօրինակս Ճաշոց ասացեալ գրոց. յորոց ունէաք առընթեր հնագոյն ամբողջ գրչագիրս չորս։

Աստէն ըստ կարգի իններորդ օրինակ մարթ է համարել զգրչագիր գաղափարն՝ զոր ՚ի կի՛ր առ Ոսկան ՚ի տպագրութիւն։ Այս մատեան թէպէտ ըստ հանգամանաց՝ տեղւոյ եւ ժամանակի, եւ թէ՝ յո՛ւմմէ եւ յո՛յր պէտս գրեցաւ՝ անգիտելի է մեզ, ո՛չ ունելով զբունն իսկ ՚ի ձեռին. սակայն համեմատելով մեր զնորին օրինակն յՈսկանեան տպագրութեան անդ՝ ընդ վերոյիշատակեալ գրչագրաց մերոց, չերեւի ընտրելագոյն ինչ գաղափար՝ ո՛չ ըստ հմուտ գրչութեանն, եւ ո՛չ ըստ այլոց մասանց անվթարութեան. բազմօք նմանեալ՝ որպէս ասացաք, երրորդ գրչագիր օրինակին մերոյ. ըստ որում եւ ՚ի փորձ մատուցեալ՝ ունի ստուգել մտադի՛ր քննողն ՚ի ծանօթութիւնս տարբերութեանց օրինակաց. որով եւ զսմանէ գուշակեմք գրեալ ՚ի Կիլիկիա իբր ՚ի վերջն չորեքտասաներորդ դարու։ Իսկ զոր կարծեցին ոմանք լինել այնմ թագաւորական օրինակ՝ իբր ՚ի պէտս Հեթմոյ արքայի գրեալ, որով եւ յաչս պարզամտաց ոմանց նախամեծար պատուէր ազնուութեամբ, թուի թէ վերջին յիշատակարան ոտանաւոր նորա պատճառս ետ այսպէս համարելոյ նոցա. որովհետեւ ոչինչ յիշէ Ոսկան զայսմանէ, որպէս եւ ո՛չ զայլ եւս հանգամանաց բնաւ այնմ գաղափարի։ Պատմէ արդեօք ՚ի յիշատակագրի իւրում՝ Զաքարիաս առաջնորդ Ամատունեաց՝ աշակերտ Մովսէսի Դ կաթուղիկոսի, եթէ իւր ստացեալ իցէ ՚ի Կարին զայսպիսի մատեան՝ թագաւորական ոտանաւորաւ, եւ յղեալ յԱրագածոտն ՚ի վանս իւր ՚ի պահեստ. այլ չի՛ք ստուգութիւն հաստատելոյ՝ թէ սա ա՛յն իցէ։

Այսոքիկ ինն ամբողջ գրչագիր օրինակք զորս ունէաք առընթեր՝ էին ըստ մասին Հին Կտակարանաց. իսկ Նոր Կտակարանացն օրինակաց թիւ՝ հանդերձ գծագրելովքն ընդ Հնոյն միահետ, Աւետարանագրացն միայն՝ ընդ ամբողջ եւ ընդ մասնական կամ թերատ՝ հասանէր գրեթէ ՚ի համար երեսնից, եւ Գործոց եւ Թղթոցն առաքելոց՝ չորեքտասան. զորոց բացատրել մի ըստ միոջէ զանց առնեմք յառաջիկայդ, զանգիտեալ յանչափաւորն երկարաձգութենէ բանիցս։

բ̃. Ցայս վայր յառաջ բերեալ զհանգամանաց գրչագիր օրինակաց Աստուածաշունչ մատենիցն՝ զորս վարեցաք ՚ի կազմութիւն առաջիկայիս, մատիցուք այժմ ՚ի ծանօթութիւն տպագրելոցն։ Արդ՝ թողեալ զմասնական տպագրութիւնս Սաղմոսարանաց, որք սկսեալ յամէ 1565. տպագրեցան ՚ի զանազան տեղիս, ՚ի Հռոմ, յԻլվով, ՚ի Վենէտիկ, եւ այլն. ապաքէն ըստ ամբողջութեանն՝ զառաջինն ունիմք զտպագրութիւնն Ոսկանայ վարդապետի Երեւանեցւոյ։ Քանզի նա ինքն ըստ իւրումն ասելոյ՝ հրամանաւ Տեառն Յակոբայ կաթուղիկոսի, այնու միովն գրչագիր օրինակաւ եկեալ յարեւմուտս, եւ յետ բազմադէմ հանդիպմանց հաստատեալ տպագրատուն հայկական ՚ի յԱմսդելոտամ քաղաք Հոլանտացւոց, յամի 1666. տպագրեաց զառաջին Աստուածաշունչ հայկականս բարբառոյ, ՚ի մեծ քառածալ ասացեալ գիրս՝ վայելչագոյն տառիւք՝ քան զոր մինչեւ ցայնժամ ՚ի զանազան կողմանս էին փորագրեալ հայերէն այբուբենք ՚ի սակս տպագրութեան։ Վասն այսորիկ ՚ի հրատարակիլ մատենին զառաջինն անդ յարեւելս, ո՛չ սակաւ գովասանութեամբ ընկալեալ եղեւ ՚ի պարզամտաց ազգիս՝ հայեցեալ ՚ի վայելչութիւն տառիցն եւ ՚ի մաքրութիւն տպագրութեանն, եւ մանաւանդ ՚ի դիւրագնութիւն ծախուցն՝ համեմատութեամբ գրչագիր մատենից ՚ի ստացումն. որով եւ անուն Ոսկանայ պատուեալ ծաւալեցաւ յազգիս՝ որպէս բազմերախտ աշխատաւորի եւ մեծիմաստ վարդապետի. այլ արդեամբք զհակառակ նմին կարծիս ժառանգեաց յաչս իմաստնագունից, որոց զարտաքին հանգամանս տպագրութեանն ո՛չ արհամարհեալ, ՚ի ներքինն գիտացին յառել զտեսանելիս մտացն։ Բայց թիւ այսպիսեաց նուազագոյն գոլով առ նովին ժամանակաւ, եւ անյաջողութեամբ արգելեալք զլաւագոյն փորձոյ բուռն հարկանել. առ սակաւ սակաւ ա՛յնպէս սովորեալ վարժեցան նովաւ, մինչ զի կամեցեալ տպագրել յետ այնորիկ զսուրբ մատեանսն ըստ մասին կամ ըստ բոլորին՝ հեշտեաւ իմն ՚ի նմանէ առեալ փոխագրեցին. որպէս է տեսանել զՍաղմոսարանս եւ զՆոր Կտակարանս՝ յետ այնորիկ տպագրեալս։ Ընդ որս եւ Թադէոս երէց, որ յամին 1686, զառաջինն տպագրեաց ՚ի Վենէտիկ զՃաշոց գիրսն, ո՛չ սակաւ աշխատութեամբ կարծեմ յարմարեալ զայնչափ ընթերցուածսն՝ ըստ Ոսկանեանն գաղափարի՝ աղաւաղեալ զթագաւորականն ազնիւ օրինակ, որում ասէ հանդիպիլ յաջողութեամբ Տեառն։

Նմին իրի եւ երկրո՛րդ անգամ հարկ եղեալ տպագրութեան ողջոյն Աստուածաշունչ մատենին, ազգական նորին Ոսկանայ՝ Պետրոս ոմն Լադինացի անուանեալ, ունելով առ ձեռն պատրաստ զգործիս տպագրական պիտոյից, յար եւ նման ամենեւին օրինակի իւրումն նախնոյն, բայց մանրագիր եւ անմաքուր՝ տպագրեաց յամին 1705. ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի թաղն Պէկօղլի։

Իսկ յետ ժամանակաց՝ մերս բազմարդիւն Մխիթար Աբբահայր տեսեալ զնուազութիւն երկուց այսոցիկ տպագրութեանց յազգի մերում, որով դժուարագիւտ եւ մեծագին եղեալ մատեանն, անկարանայր եւ ինքն ՚ի պէտս աշակերտաց իւրումն դպրատան չափաւոր ծախիւք ստանալ, խորհեցաւ միւսանգամ տպագրութեամբ այնմ դարման մատուցանել։ Եւ զի պակասէին առ նմա հայկական գրչագիր օրինակք առ ուղղագրութիւն վրիպանացն՝ զորս ծանեաւ յՈսկանեան օրինակի անդ. վասն այնորիկ առ ժամն ըստ մարթելոյ հայթհայթեալ զուղղագրութիւն նոցին ՚ի լուսանցս, առեալ ՚ի լատին թարգմանութենէ անտի եւթնալեզուեան մատենին Փարիզու, (որ դեռեւս ՚ի յարգին էր ՚ի ժամանակին.) եւ ինչ ինչ որ անտանելի թուեցաւ նմա՝ նաեւ ՚ի բնաբանին մուծեալ. այսպիսի իմն դուզնաքեայ այլայլութեամբ՝ ըստ այնմ Ոսկանեան օրինակի՝ վայելչագոյն եւ յաւէտ պայծառ յօրինուածով զարդուց, գործակցութեամբ ձեռնասուն աշակերտաց իւրոց՝ երրորդ անգամ ՚ի լոյս ընծայեաց զԱստուածաշունչ մատեանն՝ ՚ի Վենէտիկ յամին 1733։

գ̃. Այլ քանզի եւ հիմն Մխիթարեանս այսորիկ տպագրութեան եղեւ Ոսկանեանն. ապաքէն ոչինչ աւելի քան զնորայն գերազանցութիւն մարթ էր ունել սմա ըստ հարազատութեանն, այլ տակաւին մնային նոյն թերութիւք՝ որ ինչ ՚ի յաղբիւրն անդ։ Զի նա ինքն Ոսկան, որպէս յարդեանց անտի գործոց իւրոց ունիմք իմաստասիրել, (ըստ որում տեսանեմք արարեալ նորա նաեւ ՚ի տպագրութիւնս այլոց գործոց նախնեաց մերոց, շարակնոցին ասեմ՝ եւ հասարակաց աղօթից. որոց առաջին եւ ընտրելագոյն տպագրութիւնն ձախողակի վիճակեցաւ ՚ի ձեռս նորա.) նախ՝ գլխովին անճաշակ գոլով ճշգրիտ հայկաբանութեան, ըստ բերման ժամանակին՝ յորում կարի իմն նուազեալ էր դպրութիւն հայկականս քերթողութեան յազգի մերում. եւ երկրորդ՝ նա եւս անտեղեակ ուսմանց գիտութեան իմաստասիրականին, որով եւ կանոնաց ուղիղ դատման. զայսպիսի զգուշալի գործառնութիւն յանձին կալեալ, ո՛չ միայն ըստ քերթողական արուեստին ձեռներէց եղեւ այլայլել զսքանչելի յօրինուած շարագրութեանն ՚ի մասունս բանի, եւ ՚ի համաձայնութիւնս անուանց, այլովքն հանդերձ. այլ եւ ըստ առաջնորդութեան միամիտ նախադատութեանց իւրոց հնարեցաւ իմն ուղղաբանել զհայկական բնաբանն ՚ի լատինական Վուլկաթա ասացեալ թարգմանութենէ անտի. անգիտացեալ ապաքէն՝ եթէ մերս յառաջ գայ ՚ի հելլենականն աղբերէ Եւթանասնից, զորօրինակ եւ տեսաք ՚ի վեր անդր. եւ Վուլկաթայն Լատինացւոց՝ յեբրայականն օրինակէ, յորս անբաւ տարբերութիւնք են ՚ի միջի. զորոց չէ՛ տեղւոյս հարցաքննել։ Բայց արդարեւ ըստ միում կողման եւեթ ստգտանելի առնէր զանձն, եթէ գէթ ճշդիւ ամենայն ուրեք յաջողէր նմա առնել զիւրն կարծեցեալ ուղղաբանութիւնս, սակայն առաւելու զամբաստանութիւն անձին յա՛յն իսկ, զի ըստ հաճոյից իմն երեւի բերիլ անխտիր, ո՛չ պահելով զմիօրինակ կանոն յամենայնի ըստ երկուց եւս եղանակաց փոփոխութեան՝ զոր ասացաք։ Որով Աստուածաշունչ իւր՝ ըստ իմաստիցն ձեւացաւ խառնարան այլ եւ այլ թարգմանութեանց՝ հելլենականին եւ լատինականին. իսկ ըստ քերթողական արուեստին՝ խառնաձայնութիւն նախնի հայկական վայելչաբանութեան՝ ընդ նորահնար օտարալուր բարբառոյ։ Թողում եւ զոր ողջոյն գիրս Սիրաքայ՝ եւ չորրորդ Եզրայ՝ հանդերձ Թղթով ինչ Երեմիայ մարգարէի, իբրեւ ամբողջական մասունս՝ թարգմանեալ ՚ի լատինականէն՝ իւրովն իսկ թերուսումն հմտութեամբ բարբառոյն այնորիկ, յաւել ՚ի մերս՝ խուժադուժ հայկաբանութեամբ. օրինակ իմն իբրեւ կապերտ քրձոյ առ կերպասիւ ագուցեալ, մինչ զի եւ երեկեան համբակն Արամեանս դպրութեան մարթի որոշումն զանազանութեան առնել ՚ի նոսա։ Վասն որոյ եւ իրաւամբք անընդունելի եղեալ վայրապար աշխատութիւն նորա՝ պախարակեալ լինէր ՚ի մտաւոր բանասիրաց իւրոյ ժամանակին. թէպէտ՝ եւ ինքն զայրացեալ, որպէս ակնարկէ ուրեք, կոչէ զնոսա, Սուտակասպասս, եւ բարձրայօն իմաստակս։ Այն զի՝ ընդ հակառակն՝ ըստ ուղիղ բանի խոհականութեան, զմի միայն գրչագիր գաղափար Աստուածաշունչ մատենի ունելով ՚ի ձեռին, եւ այն՝ ո՛չ զերծ ՚ի բազմապատիկ սխալանաց, որպէս եւ ինքն վկայէ ՚ի վերջաբանին, ՚ի ստիպել հարկի տպագրութեանն՝ պա՛րտ էր ամենայն հաւատարմութեամբ ընդօրինակել ՚ի նմանէ, նաեւ եթէ մարթ ինչ է ասել՝ ըստ յայտնի վրիպանացն իսկ ՚ի գրչաց հանդիպեալ, եւ զուղիղն երեւեալ ինքեան՝ արտաքոյ բնաբանին ՚ի լուսանցսն անդ նշանակել, մինչեւ այլեւս ճշգրտագիր օրինակ ժամանակաւ ՚ի յայտ եկեալ՝ մարթասցի ուղղել զնորին վրիպակս։

Եղանակ կազմութեան առաջիկայ տպագրութեանս։

ա̃. Յասացելոցս զտարադէպ հանգամանաց տպագրութեանն Ոսկանայ՝ յայտ յանդիման երեւեալ անհրաժեշտ կարեւորութիւն նորակերտ տպագրութեանս, մնայ մեզ ա՛րդ ծանօթս տալ բարենախանձ վերծանողաց մերումս՝ զեղանակէ սորին ձեռնարկութեան. զոր ըստ ճշգրիտ կանոնաց հաւատարմութեան գուն գործեցաք կատարել յազնուագոյն գրչագիր գաղափարէ անտի, զորմէ լիով ասացաք ՚ի վեր անդր։ Արդ՝ նախ առաջին զնոյն թիւ եւ զկարգ պահեցաք գրոցն՝ ըստ որում եւ ՚ի գաղափարի մերում գտաք՝ համաձայն այլոց բազմաց հնագոյն օրինակաց. եւ վասն այսորիկ իսկ ո՛չ խղճեցաք արտաքոյ կարգի թողուլ զգիրսն Սիրաքայ, զոր թէպէտ իբր երեք ՚ի նորագիր օրինակաց, այսինքն՝ չորրորդն, հինգերորդն, եւ ութերորդն ունէին՝ սոսկապէս գրեալ առանց սովորական նախադրութեան եւ ցանկի գլխոց, բայց այլք ընդ մերումս իսպառ զանց առնէին զնովաւ։ Եւ արդարեւ կամեցեալ մեր հետազօտել զհանգամանաց այնր գրոց՝ զոր այսօր ունիմք ՚ի հայկականս, բաց ՚ի հատընտիր իմն եղանակաւ թարգմանութենէ նորա՝ բաղդատեալ ընդ յունականին, նաեւ կարի զանազանութիւն տեսանեմք ոճոյ շարագրութեանն յայլոց նմանատիպ գրոց անտի՝ զոր արարին նախնի թարգմանիչք մեր, մինչ զի եւ ո՛չ նոցին կրտսերագոյն աշակերտաց համարձակելի է մեզ ընծայել. բայց կարծել եթէ բազմօք յետոյ՝ ՚ի նուաղութեան ասեմ ընտիր հայկաբանութեան հայթհայթեալ իցէ թարգմանութեան նորա. եւ հուսկ ուրեմն ՚ի յետին ժամանակս ՚ի համեմատութիւն կանոնին Լատինացւոց՝ ՚ի բարենախանձ գրչաց անտի մուծեալ ՚ի հայկականս։ Ուր եւ առ այսպիսի նորակերտութեան նորին ապացոյց՝ չէ՛ ինչ անտեղի զա՛յն եւս իմանալ, իբր զի ՚ի ցուցակս եկեղեցական պաշտամանց մերոց, որոյ վերջին կարգաւորութիւն եղեւ յերկոտասաներորդ դարու, ո՛չինչ ընթերցուած ՚ի Գրոցն Սիրաքայ նշանակեալ երեւի, որպէս գրեթէ յայլ ամենայն գրոց Հին Կտակարանաց առեալ է, բաց յոմանց սակաւուց՝ սակս ո՛չ յարմարելոյ բանիցն, եւ բաց ՚ի Յայտնութենէն Յովհաննու՝ ՚ի նորն, զորոյ զթարգմանութենէն՝ եւս ՚ի մերս՝ կասկածիմ ո՛չ անցանել հնութեամբ քան զութերորդ դարն, եւ յետոյ ուրեմն յարեալ ՚ի կանոնն, ըստ որում ունին զնոյն ամենայն գրչագիր օրինակք՝ որ այսօր երեւին առ մեօք։

Իսկ թէ զիա՛րդ այս անցք հանդիպեցան Գրոցն Սիրաքայ, որպէս եւ յայտնութեանն Յովհաննու. ինձ այսպէս թուի անշուշտ՝ (զոր եւ ոչինչ պատճառանօք մարթ է ստերիւրել՝ թիւրս խորհելով զհաւատարմութենէ աստուածարեալ հարցն մերոց,) եթէ թարգմանիչք մեր ո՛չ ունելով զնոսին ՚ի հելլենական գաղափարի իւրեանց յորմէ թարգմանէինն, արտաքոյ մնացին նոքին. եւ յետոյ, որպէս ասացաք՝ յայլոց թարգմանեալ ՚ի յայտ եկին առ մերս, որով եւ ՚ի միջին դարու վարդապետաց մերոց ուրեք ուրեք ՚ի վկայութիւն ածան։ Այլ Սիրաքն, ո՛չ երբէք եդաւ ՚ի նախնեաց անտի ՚ի բովանդակութեան կանոնի մերոյ, այլ արտաքոյ պատուեցաւ. որպէս եւ կանոն ժողովոյն Սիոնի կաթուղիկոսի ՚ի Պարտաւ՝ յութերորդ դարու անդ, յետ թուելոյ զգիրս Հին Կտակարանաց, յաւելու. Եւ արտաքուստ պատգամաւորեսցի առ ՚ի յուսուցանելոյ զձեր մանկունս... Սիրաքայ իմաստութիւն։ Ըստ որում եւ տեսանեմք իսկ, զի մեծ մասն օրինակաց նորին՝ կա՛մ գլխովին առանձինն են գրեալ, եւ կամ մասնաւորապէս ընդ առակացն Սողոմոնի՝ իբրեւ համատեսակ խրատական պատգամս։ Իսկ զոր քերթողահայրն մեր ՚ի Գիրս պիտոյից. Ա 2. յառաջ բերէ վկայութիւն ՚ի Սիրաքայ, ա՛յն է ըստ հելլենական սկզբնագրին, որպէս անդանօր նշանակեալ եմք. որ ո՛չ երեւի ՚ի յառաջիկայ հայկական օրինակս. որով եւ անդրէ՛ն հաստատի մերս պատճառ։ Բաց ՚ի գրոցն Սիրաքայ՝ նաեւ զԹուղթ Երեմիայի, զոր Ոսկան կարգեալ ունի ՚ի վերջ գրոցն Բարուքայ, մեք գլխովին արտաքոյ թողաք, որովհետեւ ոչինչ ՚ի հետոց նորին նշմարեալ տեսաք երբէք ՚ի գրչագիրս մեր։ Ըստ այսմ օրինակի ՚ի բաց բարձաք նաեւ զողջոյն հատուածս բանից կամ զպարբերութիւնս՝ յընթացս իւրաքանչիւր գրոց, յորս Ոսկան՝ եւ կամ այլ ոք ՚ի յետին գրչաց պակասաւոր համարեալ զմերս՝ ՚ի ներքս մուծեալ էին ՚ի լատինականէն, թէպէտ յառաջ բերեալ եւ զնոսին նշանակեցաք ՚ի ծանօթութիւնսն։ Որպէս ըստ թուոյն՝ զոր ասացաք, նոյնգունակ եւ ըստ կարգի մասնաւոր գրոցն համաձայնեցաք գրչագիր օրինակաց, ըստ որում ունէին եւ հելլենական հաւատարմագոյն օրինակք։ Վասն որոյ ոչինչ գոյ զարմանալ եւ ՚ի շփոթումն պաշարիլ ուշիմ վերծանողի մատենիս, ՚ի տեսանելն եւ յայսմ զտարբերութիւն մերումս՝ յօրինակէ անտի Ոսկանայ, զոր մինչեւ ցարդ վարէր միամիտ սովորութեամբ. զի նա ինքն ըստ բնաբանիցն՝ համայն եւ զգիրսն հնարեցաւ դասակարգել համեմատ լատինականին։ Քանզի ՚ի Հին Կտակարանին եդ նախ զմեծ մարգարէութիւնս այլով իմն կարգաւ, եւ ապա զփոքունս. եւ ՚ի նորն՝ զԹուղթսն կաթուղիկեայս յետ Պաւղոսեան Թղթոց, եւ ՚ի սոսա զԵբրայեցին յետ ամենեցուն։ Ուր ո՛չ գիտաց ակնածել նաեւ ՚ի սովորութիւն հասարակաց աղօթից Հայաստանեայցս եկեղեցւոյ. յորս նախնիք մեր համեմատ կանոնի Աստուածաշունչ մատենին զոր վարէին, ՚ի կարգաւորութեան անդ առաքելական ընթերցուածոց, սկսեալ ՚ի զատկէ Յարութեանն, (ուստի եւ սկիզբն առնու եկեղեցական ամն մերոյս պաշտաման) սահմանեցին նախ զԹուղթսն կաթուղիկեայս, եւ ապա զՊաւղոսեանսն՝ ընդ ողջոյն շրջաբերութիւն ամին մինչեւ ցառաջիկայ Աղուհացսն. որպէս յայտ իսկ է հմուտ պաշտօնէից եկեղեցւոյ։

բ̃. Երկրորդ՝ ՚ի դէպ իսկ եւ շահաւէտ վարկաք դնել զյառաջաբանս կամ զնախադրութիւնս, եւ զցանկս գլխոց իւրաքանչիւր գրոց Հին եւ Նոր Կտակարանաց, հանդերձ նոցին համեմատեալ թուագրովք որ ՚ի լուսանցս անդ բնաբանին. ըստ որում ունէին կարգեալ առհասարակ ամենայն գրչագիր օրինակք. զորս իբր աւելորդս եւ անպիտանս՝ արհամարհեալ զանց արար Ոսկան, որպէս գրէ ՚ի վերջաբանութեան իւրում։ Զբազմահմուտ հեղինակ բանիցս՝ ըստ մասին Հին Կտակարանաց, ապաքէն ՚ի Հայկազանց անտի մերոց արժան էր համարել, նկատեալ ՚ի վայելուչ հայկաբան արտադրութիւն շարագրութեանն՝ հանդերձ այլ եւս սեպհական ինչ նշանօք, եթէ չէր ՚ի վեր երեւեալ ՚ի նոր թարգմանութեան Ասորւոց յԵւթանասնիցն օրինակաց. զոր եւ հաստատեն եղեալ յեւթներորդ դարուն ՚ի հելլենական գաղափարէ. որոյ ընտրելագոյն գրչագիր օրինակի յաջողեցաւ եւ ինձ ականատես լինել յԱմբրոսեանն գրատան ՚ի Մեդիոլան։ Քանզի գրչագիրս այս՝ ըստ իմս դատման, իբր ՚ի ժԳ դարու գրեալ կիսամասնեայ, որ պարունակէր զիմաստնական եւ զմարգարէական գիրս եւեթ, ՚ի սկիզբն անցնիւր գրոց ունէր կարգեալ զցանկ գլխոց, որ գրեթէ բառ առ բառ համեմատէր ընդ մերումս. այլ պակասէին ՚ի նոսա նախադրութիւնք՝ որ անթերի յամենայն գիրս գտանին առ մեզ։ Արդ՝ այս նախադրութիւնք եւ ցանկք գլխոց, զորս ամբողջաբար ունին ամենայն գրչագիրք մեր. եթէ ըստ ասացելումս՝ ո՛չ են նախագիծ գրութեամբ յօրինեալ ՚ի մերս հայկական բարբառ, սակայն հարազատ հայկաբանութեամբն որ նշմարի ՚ի նոսին, կարծիս իմն տան՝ եթէ ՚ի նոցին իսկ ՚ի թարգմանչաց անտի մերոց զոյգ ընդ Աստուածաշունչ բնաբանիցն յեղեալ են ՚ի մեզ. ունելով թերեւս ՚ի յառաջադրեալն իւրեանց հելլենական գաղափարի։ Թէպէտ եւ զարմանք մեծ այն են. զի ո՛չ գտանին նոքին ՚ի հելլենական գրչագիրս մինչեւ ցարդ ՚ի յայտ եկեալս, որ յայլ եւ այլ մատենարանս եւրոպիոյ գանձեալ պահին. յորս յԱղէքսանդրեանն եւեթ, որպէս ասեն՝ տեսանին ՚ի լուսանցս բնաբանիցն ՚ի հնութենէ զերծեալ հետք թուահամարոյ գլխոց՝ որք ուրեք ուրեք համեմատին մերումս բաժանման։ Նմին իրի եւ անծանօթ գտան ՚ի սոցանէ մատենագիրք Եւրոպացւոց՝ անտեղեակք մերումս դպրութեան, մինչեւ ցհրատարակումն Մարգարէութեանն Դանիելի հանդերձ ցանկով գլխոց ՚ի լատին բարբառ՝ ՚ի վերոյասացեալ Ասորի մատենէ անտի, տպագրեալ ՚ի Մեդիոլան յամին 1788. եւ ՚ի թարգմանչէ գործոյն հեղինակ այնց գլխակարգութեանց կարծեցաւ լինել Եւսեբիոս Կեսարացի։ Ուր ապաքէն եւ մեզ ո՛չ էր տարադէպ նոյնգունակ իմաստասիրել, եթէ եւ ՚ի մերս պակասէին նախադրութիւնք. քանզի ՚ի նոսա ակներեւ ցուցանի, թէ մատենագիր նոցին հանդերձ գլխակարգութեամբքն, (յորս չի՛ք զանազանութիւն ոճոյ արտադրութեանն,) ա՛յլ ոք է՝ յետոյ ժամանակաւ քան զԵւսեբիոս, որ ՚ի Քրոնիկոնէ նորին ուրեք ուրեք վկայութիւնս ՚ի մէջ ածէ՝ յանուանէ յիշելով զնա. որպէս է տեսանել ՚ի նախադրութիւնս Եսթերայ, Յուդթայ, եւ Ա Մակաբայեցւոց։ Այլ եւ ՚ի սմա յիշատակելով զյառաջաբանիցն Գրոց Դատաւորաց եւ Թագաւորութեանց արարեալ յիւրմէ, գրեթէ աներկբայ տայ մեզ համարել՝ եթէ համօրէն նախադրութիւնք եւ ցանկք գլխոց Հին Կտակարանաց՝ այնմ միոյ մատենագրի են գործ. բայց թէ ո՛ ոք արդեօք նա՝ եւ յորո՛ւմ դարու ծաղկեալ, չունիմք առ այժմ ասել՝ ո՛չ ստուգութեամբ եւ ո՛չ ՚ի կարծ գուշակմամբ։ Ըստ պայմանի գրոց Հին Կտակարանացն՝ համաձայն գրչագիր օրինակաց մերոց՝ եդաք եւ զՆոր Կտակարանացն զնախադրութիւնս եւ զցանկս առ իւրաքանչիւր գիրս. որպէս զնախադրութիւնս չորից աւետարանացն, որք կարծին լինել Պամփիւլեայ վկային, եւ կամ Եւսեբեայ Կեսարացւոյ։ Նաեւ զսկզբունս գլխոց աւետարանաց՝ համաձայնութեամբ չորիցն միանգամայն՝ թուահամարով նշանակեալ. զորմէ եւ հաւանեալ եմ լինել ուրուականն այն Ամմոնի Աղէքսանդրացւոյ. զոր կատարելագոյն եւս ձեւացոյց ներհունն Եւսեբի, ըստ որում գրէ ՚ի ծանուցումն կանոնաց իւրումն Համաբարբառի։ Նոյնգունակ կարգեցաք եւ զյառաջաբանս եւ զցանկս գլխոց՝ Գործոց եւ Թղթոցն առաքելոց՝ արարեալս յԵւթաղեայ անտի բանիբուն վարդապետէ. որ ըստ ակնարկելոյ ՚ի բանս իւր՝ երեւի ծաղկեալ ՚ի միջոցին հինգերորդ դարու. այլ թէ յորո՛ւմ կողման, եւ ո՛վ այնք յորոց ՚ի խնդրոյ բերաւ յայսպիսի աշխատասիրութիւնս, ընդ երկբայութեամբ է։ Այլ ՚ի վերայ այսր ամենայնի առ ՚ի չծանրաբեռնելոյ առաւելապէս զբովանդակութիւն մատենիս, շատացաք այնոքիւք զորս եւ եդաք. զգուշացեալ յառաւելն յաճախել՝ պատճառս իմն տալ շփոթման վերծանողաց մերոց։ Վասն այսորիկ ո՛չ զոր միանգամ գտաք գրուածս յօրինակի մերում՝ անխտիր եդաք ՚ի կարգին. այլ ինչ ինչ թողաք արտաքոյ. որպէս՝ ՚ի Հին Կտակարանի զանց արարաք զկրկնակ նախադրութեամբք ՚ի գիրս ինչ. եւ եւս՝ զօրհնութեամբք կանոնաց Սաղմոսարանին, եւ զհամառօտ պատմութեամբք մարգարէից. իսկ ՚ի Նորն՝ զկանոնօք համաբարբառին Եւսեբեայ՝ յաւետարանսն, եւ զցուցակօք ընթերցուածոց եւ վկայութեանց ՚ի Թուղթս առաքելոց՝ հանդերձ այլովք. զորոց եւ մի ըստ միոջէ յիւրաքանչիւր վայրի ո՛չ դանդաղեցաք ծանուցանել։ Բայց զի մի՛ եւ յայսմ պատճառէ արտաքոյ մնասցեն ինչ ինչ եւ ՚ի պիտանեաց անտի, որոց պակասութիւնն թերեւս անկատարութիւն իմն բերէր գործոյս, յայն սակս պատշաճ վարկաք ՚ի վախճան մատենիս իբր յաւելուած այսպիսի մնացորդաց առնել, կարգելով ՚ի նմա եւ որ արտաքոյ մերումս գաղափարի յայլ գրչագիրս գտանէին. յորս գլխաւորն էր Գիրքն Սիրաքայ, որ ՚ի կանոնին Լատինացւոց ընդ այլ սրբամատեան գրուածս աներկբայաբար պատուեալ է. եւ այլքն ըստ կարգի. զորոց յայտ առնէ անդանօր նախակարգել ծանուցումն զնոցանէ։

գ̃. Երրորդ՝ ունելով մեր առ ընթեր զյաճախութիւն գրչագիր օրինակաց, որպէս ՚ի վերոյ ցուցաք, վասն այն առ ՚ի կատարելագոյն հանգամանօք ՚ի լոյս ընծայելոյ զառաջիկայ գործառնութիւնս, ո՛չ շատացաք եւեթ ըստ մարթելոյ ուղղագրել նոքօք զառաջի եդեալս օրինակ ՚ի վրիպանաց գրչին՝ ուր ուրեք ՚ի մարդկայինս պայմանէ սխալեալ տեսաք. այլ եւ բաց ՚ի ճշգրիտ ծանօթութեանց զեղանակէ գրչութեան նորին, պատշաճ դատեցաք նա եւս զտարբերութիւնս այլոց օրինակաց առ նմին մերձ դնել՝ ՚ի պէտս մերոց ուսումնասիրաց, որոց դէպ լինի ՚ի զանազան առիթս վարել զսուրբ մատեանս, որով իբր միով հայեցիւք յանդիման ունին համեմատեալ տեսանել զայլ եւ այլ օրինակս։ Զորս եւ այսպիսի իմն կարգաւ որոշեալ նշանակեցաք։ Նախ՝ ուր միանգամ ըստ ասացելոցս, զյայտնի երեւեալ վրիպակս գրչին մերոյ ուղղագրեցաք ՚ի միաբան դրութենէ այլ ամենայն գրչագիր օրինակաց, անդանօր առ ՚ի ցոյց հաւատարմութեան, միանգամայն եւ յառաւել զգուշութիւն՝ կամեցեալ առաջի առնել եւ զվրիպակսն զայնոսիկ, եդաք. *Յօրինակին՝ այսպէս, կամ այնպէս)։ Երկրորդ՝ փոյթ կալեալ ծանուցանել եւ զորս ՚ի լուսանցս մերումս օրինակի էին նշանակեալ ՚ի նմին գրչէ՝ տարբերութիւնք ինչ այլոց օրինակաց, անդէն որպէս զիարդ գտաք համաձայն առ մեօք եղելոց՝ ՚ի կարգի բնաբանին գրեալ, յայտ արարաք դնելով. *Ի լուս՛՛. այսպէս, կամ այնպէս, համաձայն ոմանց, կամ բազմաց ՚ի բնաբ՛՛)։ Այլ ՚ի լուսանցս նշանակելոց աստի՝ որք բացատրութիւնք եւեթ էին բառից, կամ տարբերութիւնք թարգմանութեանց, սոսկապէս եդաք առանց յաւելուածոյ։

Իսկ զտարբերութիւնս այլոց գրչագիր օրինակաց՝ յառաւել դիւրութիւն, ՚ի չորս կարգս պատշաճ թուեցաւ որոշել՝ ըստ այսմ եղանակի։ Նախ՝ ուր գտաք կէս մի յօրինակաց, եւ մերթ՝ նաեւ երկուք տարբերեալ ՚ի մերմէս, եւ մնացեալքն համեմատ մերումս. անդէն նշանակեցաք. *Ոմանք այսպէս, կամ այնպէս)։ Եւ յայս տեսակ էին մեծ մասն տարբերութեանց։ Երկրորդ՝ յորս բազմաթիւ օրինակք քան զկէսն՝ միաբան ունէին այլազգ ՚ի մերմէս, որպէս զի՝ ընդ մերումս մնալ երկուց, եւ մերթ նաեւ միոյ, ըստ առաւելութեան կամ նուազութեան թուոյ նոցին, յայնժամ եդաք. *Բազումք այսպէս, կամ այնպէս)։ Երրորդ՝ ուր առ հասարակ ամենայն օրինակք որ առ մեօք՝ համեմատ իրերաց միաբան ունէին այլազգ ՚ի մերմէս, անդանօր նշանակեցաք. *Այլք այսպէս, կամ այնպէս)։ Յայսպիսիս արժան էր արդեօք այլայլել զբնաբան մեր, կասկածեալ զվրիպանաց գրչին, եթէ վասն բազմապատիկ պատշաճողութեանց ո՛չ առաջի եդեալ էր մեր կէտ նպատակի զմի միայն ընտրելագոյն գաղափար, ուղղագրեալ եւեթ զնոյն ՚ի յայտնի վրիպակաց գրչին։ Թո՛ղ զի եւ ուրեք ուրեք առանձնական տարբերութիւն մերումս՝ զկատարելագոյնն ունի տեղի քան զայլոցն ամենեցուն, որպէս յայտ է որոց մատչին ՚ի հետազօտութիւն հելլենական ընթերցուածոց։ Եւ եւս՝ գուցէ ունելով մեր առընթեր եւ զայլ գրչագիր օրինակս, մարթ էր տեսանել եւ յայնոսիկ վայրս զհամաձայնութիւն սորին ընդ նոսա, եւ այնպէս չերեւէր ինքն միայնակ առանձնախօս։ Չորրորդ՝ ո՛չ անպատկան վարկաք բազում ուրեք եւ զտարբերութիւնս մի միայն օրինակի՝ որ շեղէր յայլոց ամենեցուն, ՚ի մէջ բերեալ նշանակել, *Օրինակ մի՝ այսպէս, կամ այնպէս)։ Մի՝ զի այսպիսի տարբերութիւնք երեւէին երբեմն ՚ի հնագոյն՝ եւ յընտիր համարեալ գրչագիրս. զորոց զյիշատակս եւս կամեցաք անկորուստ պահել, զի ՚ի յայտնիլ թերեւս եւ այլոց նման օրինակաց՝ հարցաքննութեամբ նոցին՝ ստուգեսցի ճշմարտութիւնն։ Եւ դարձեալ այլ ուրեք՝ առ ՚ի հմտութիւն վերծանողին, քաջ ՚ի միտ առնուլ՝ եթէ յոլով անգամ տարբերութիւնք ՚ի գրչագիրս հանդիպեալք՝ ո՛չ միայն յառաջ գան ՚ի տարտամութենէ եւ ՚ի թիւր սովորութենէ ընդօրինակողաց, այլ եւ ՚ի կամակար յանդգնութենէ նոցին, որք ուղղագրութեան մտօք ձեռնամուխ լինին ըստ քմաց իւրեանց այլայլել։ ՚Ի սոյն պատճառ գլխաւորաբար փոյթ եղեւ մեզ յառաջ բերել եւ զտարբերութիւնս Ոսկանայ. առ ՚ի յապացոյց վերոյասացելոցս զնմանէ փոքր ՚ի շատէ։ Վասն որոյ ՚ի նշանակելն մեր՝ լոկ. *Ոսկան այսպէս, եւ այլն. իմանամք ցուցանել, եթէ նա ինքն միայն զարտուղեալ յամենայն գրչագիր օրինակաց, մերթ առ ՚ի համաձայնութիւն լատինականին, եւ մերթ ՚ի վերածումն նորահնար կանոնաց հայկական քերթողութեան՝ հնարեցաւ ուղղաբանել ըստ այնմ օրինակի։ Ուր զայս եւս յո՛ւշ առնել ուսումնասիրին՝ ո՛չ դանդաղիմք, եթէ ո՛չ առհասարակ զհամօրէն տարբերութիւնս այլոց օրինակաց խոստանամք ՚ի սմա առաջի առնել, այլ ըստ մեծագոյն մասին. որպէս զի արտաքոյ մնալ սակաւուցն պիտանեաց, որք ՚ի տեսութենէ մերմէ ակամայ վրիպեցան. եւ այնոցիկ՝ զորովք տիրապէս զանց արարաք, աներկբայ ծանուցեալ զնոցին վրիպականութիւնս ՚ի թերութեանցն գրչաց ձեւացեալ։

դ̃. Այլ ՚ի վերայ ասացելոցս ամենայնի՝ ոչինչ տարադէպ վարկաք, իբր հակառակ ինչ գործելով մերս խոստաբանեալ ճշգրիտ հաւատարմութեան, ձեռնամուխ լինել ՚ի յայլայլութիւն նիւթական գրուածոց մատենիս՝ ըստ երից այսոցիկ գլխոց։ Առաջին՝ զի առ յաւէտ հեշտընկալ առնելոյ զնոյն այժմեանս մերասեր ուսումասիրաց. մանաւանդ զի մի՛ յամենայնի նորակերպ փոփոխութեամբ՝ որով մինչեւ ցարդ վարժեալն էին, վայրապար դժկամակութեան առաւելապէս պատճառս տացուք այնոցիկ՝ որոց սակա՛ւ է հմտութիւն ՚ի գրուածս նախնեաց. յառաջիկայդ յետին դարու սովորութեան զհետ երթեալ վարեցաք զնշանագիրն (օ), ՚ի հասարակ ասացեալ անուանս. բաց յանսովորից ոմանց, զորօրինակ, օր, օրէնք, օրհնել, եւ այլն. յորս օրինակ մեր ըստ նախնի յարմարադրութեան ունէր յամենայնի զերկբարբառս (աւ), գրեալ՝ աւր, աւրէնք, աւրհնել, եւ այլն։ Այլ ՚ի յատուկ անուանս, որք յայլ ազգաց ՚ի մեզ փոխագրեցան, ապաքէն անտեղի համարեցաք այսմ յետամուտ սովորութեան զիջանել, թէեւ զառաջինն անդ անախորժ հնչեսցէ ՚ի լսելիս այլազգ սովորելոցն. վասն որոյ եւ ո՛չ խղճեցաք դնել ըստ գրչագիր օրինակաց մերոց, Աւնան, Աւգոստոս. Սաւղոս, Պաւղոս, եւ այլն։ Նոյնպէս եւ զանուանս՝ եւթն, եւղ. գեւղ. կամ գեաւղ, ալեւր, թեւր, հարեւր, մեւս, արդեւք, եւ այլն. զորս ըստ իւրաքանչիւր վայրաց համաձայնեցաք օրինակի մերում։

Երկրորդ՝ ՚ի կետադրութեան մասին ո՛չ ըստ ամենայնի զհետ չոգաք մերումս օրինակի. քանզի ո՛չ էր ամենայն ուրեք միակերպ կանոնաւ կետադրեալ. այլ երբեմն՝ մանաւանդ թէ յողջոյն գիրս ինչ յաճախեալ ունէր զկետադրութիւնն. եւ այլ ուրեք՝ նաեւ ՚ի կարեւորսն զանց առնէր. զնման պարբերութիւնս բանի՝ ՚ի նմին վայրի մերթ ստորակետիւ, մերթ միջակետիւ, եւ մերթ վերջակետիւ անխտիր յանգէր. նմին իրի պատշաճ թուեցաւ մեզ ըստ կարի յամենայն տեղիս միապէս կետադրել, բաց յայնցանէ որք զիմաստ բանին կարէին այլայլել, յորս զգուշացաք ձեռնամերձ լինել։ Նոյնգունակ եւ զշեշտանշանս ՚ի վերայ բառից ո՛չ էր միակերպ եդեալ. այլ ՚ի գիրս ինչ կարի յաճախէր, եւ յայլս ոմանս իսպառ նուազեցուցանէր. յորս մեք ըստ պատշաճին՝ զաւելորդսն բարձաք, եւ զպակասորդն յայլուստ լցուցաք. մանաւանդ յայնս՝ որք ունին նպաստել ուղիղ վերծանութեան, որով եւ բացայայտութեան նոցին իսկ իմաստիցն։ Ուր զարմանալի իմն թուի, համաձայնութեամբ գրեթէ առ հասարակ ամենայն գրչագրաց՝ շեշտանշանն ՚ի վերայ անուանց առաքելոց յաւետարանագրի անդ՝ ըստ հելլենական առոգանութեանն եդեալ, Պե՛տրոս, Յա՛կոբոս, Յովհա՛ննէս, եւ այլն. արտաքոյ մերումս հայկական սովորութեան, ըստ որում ուսաք ՚ի բազմավանկ անուանս շեշտել զվերջինն, գրելով, Պետրո՛ս, Յակոբո՛ս, Յովհաննէ՛ս, եւ այլն։

Երրորդ կարեւոր վարկաք զիւրաքանչիւր գիրս Աստուածաշունչ մատենիս ըստ լատինական գլխակարգութեանց եւ համարատանց որոշեալ բաժանել. զորօրինակ ունէին եւ ածանցեալքն ՚ի գաղափարէն Ղազարու Բաբերդացւոյ՝ ՚ի գործածութիւն ցանկիցն յարմարեալ. եւ բաց ՚ի նոցանէ նաեւ այլք՝ ըստ գլխակարգութեան մասին եւեթ։ Քանզի այսպիսի մանրամասն բաժանումն բնաբանից Սուրբ Գրոց մեծապէս բերին ՚ի դիւրութիւն՝ որոց կամիցին ՚ի վար արկանել զնոսա յիւրաքանչիւր պէտս, առ ՚ի անյապաղ որոնել եւ գտանել, եւ պատրաստաբար նշանակել ՚ի նմանէ զոր խնդրեն։ Նմին իրի եւ ՚ի սկզբան ուրեմն ձեւացեալ միանգամ ՚ի վերայ Վուլկաթա անուանեալ թարգմանութեան Լատինացւոց, յետ այնորիկ ցանգ անայլայլելի պահեցաւ նոյն տրոհումն, մինչեւ նա եւս ՚ի հրատարակումն տպագրութեամբ՝ եբրայական եւ հելլենական բնագրաց, զոր ՚ի գրչագիր մատենից խոստացան բնաւին հաւատարմութեամբ կատարել։

ե̃. Այսպիսի տարազու ՚ի լոյս ածեալ զհարազատ հայկականս թարգմանութիւն Աստուածաշունչ մատենիս՝ ըստ ընտրելագոյն օրինակին, յուսամք մերոցս ուղղադատ բանասիրաց ընդունելի ընծայեցուցանել զմերս աշխատասիրութիւն, մանաւանդ թէ՝ ՚ի դէպ իսկ պատշաճել նոցին բազմակարօտ բաղձանաց. եւ կարեկից արգահատութեամբ ներումն գտանել, եթէ ՚ի բերմանէ մարդկայինս պայմանի ակամայ պակասեալ իցէ մեր ՚ի հոգաբարձութեան մեծի գործոյս՝ շեղելով երբէք ՚ի յառաջադրեալ նպատակէս, զոր խոստացաք ճշգրիտ ՚ի գլուխ տանել։ Զորոյ զվաստակս կամակար յանձն առեալ յօգուտ եւ ՚ի պարծանս մերոյին ազգիս, որպէս արդարեւ հաւատարիմ աւանդապահք հոյակապ ժառանգութեանն՝ թողեալ ՚ի բարեացապարտ մերոցն Նախնեաց, զնոյն անդրէն ողջ եւ անվթար, ըստ մարթելոյն սրբեալ յեկամուտ այլայլութեանց եւ յարատաւորութեանց՝ բերիմք նուիրել ՚ի նոցանէ յաջորդեալ մանկանց, ՚ի յիշատակ յաւիտենական՝ ՚ի փառս Բարձրելոյն։