ՆԱԽԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ԱՌԱՋԻՆ ՄԱԿԱԲԱՅԵՑՒՈՑ
ՅԱդամայ մինչեւ ցկրկին շինուած պարսպին Երուսաղեմի, եւ ցերկոտասան ամ իշխանութեանն Հրէից Նեեմիայ, կարգաւ ածեն զժամանակն Գիրք Եբրայեցւոց. իսկ անտի եւ յառաջ՝ ո՛չ եւս։ Քանզի երկերիւր (յիսուն) եւ հինգ ամաց միջոցաւ յետ Նեեմեայ կրցեր է ժամանակն Անտիոքայ Եպիփանեայ՝ առ որով պատմութիւնս Մակաբայեցւոց. եւ ՚ի միջոցս յայս ՚ի Յովսեպայ եւ յԱփրիկանեայ առեալ Եւսեբի զանունս քահանայապետիցն որ տիրէին ժողովրդեանն՝ նշանակէ ՚ի կանոնս ժամանակաց։ Բայց զի առ Անտիոքաւ Մեծն կոչեցելով՝ զԱռաջին Մակաբայեցւոցն իրս վճարիլ ասէ ինքն Եւսեբի, որ քառասուն եւ աւելի ամօք յառա՛ջ է քան զԱնտիոքոս Եպիփանէս. այս Երրորդ Մակաբայեցւոցն ճահաւորի. զի առ Մեծն Անտիոքաւ հանդիպի Պտղոմէոս Փիղոպատովր, առ որովք իրք Երրորդ Մակաբայեցւոցն։ Եւ թէ զի՞նչ այսմ պատճառ, ո՛չ ունիմ ասել. եւ՛ս զի եւ առ մահուամբն Շմաւոնի ասէ զԵրկրորդ Մակաբայեցւոցն իրս կատարել. եւ յա՛յտ է ՚ի գրոց աստի, զի Առաջինս՝ եւ ո՛չ Երկրորդ Մակաբայեցին հասուցանէ զպատմութիւնս մինչեւ ցՇմաւոն, կալցի՛ զայս ոք որպէս եւ ախորժէ կամ գրչին սխալել, կամ կարգի գրոցս փոփոխել։ Բայց թէ ո՞ ոք գրեաց զպատմութիւնս զայս, եւ կամ զի՞նչ պատճառաւ, թէպէտ եւ զվերասացեալ միջոցս ժամանակին ո՛չ նշանակեն ինչ գիրք Հրէից՝ յետ Նեեմեայ, բա՛ց յԵսթերայ իրացն. այլ զայս վասն մեծ վշտացն զոր կրեցին Հրէայք վասն աստուածպաշտութեան յԱնտիոքեանց. եւ վասն մե՛ծ քաջութեանն Մակաբեանց, եւ մեծագոյն առ նոսա Աստուծոյ խնամոցն՝ գրեցին մեծաւ զգուշութեամբ. մանաւանդ ՚ի հաւատարմութիւն մարգարէութեանն Դանիելի, որ նշանակեաց զանցս ժամանակին այնորիկ։ Այլ որպէս յԵրկրորդ Մակաբայեցւոջն ասէ, թէ՝ Յասոն Կիւրենացի ՚ի հի՛նգ գիրս բաժանեաց զպատմութիւնս Մակաբայեցւոցն լայն եւ ճոխ բանիւ. զորս յետոյ առեալ համառօտեցին վասն հեշտի՛ ընթերցողաց։ Արդ՝ երեւի յերկոցունց գրոցս զի ՚ի միոջէ նախագրեալ օրինակէ, ՚ի հնգից գրոցն ասեմ Յասոնեայ երկուք ոմանք համառօտեցին. յայտ է՝ զի յայլ եւ յայլ տեղիս կամ ժամանակս. ուստի է՛ ինչ զոր համաձայնին, եւ է՛ ինչ զոր յաւելուն մի քան զմի։ Բայց զանուանս իւրեանց ո՛չ եդին ըստ առաջնոցն պատճառի, զոր ՚ի Դատաւորացն եւ ՚ի Թագաւորութեանցն յառաջաբանսն ասացաք։
Գլուխք Առաջին գրոցն Մակաբայեցւոց։
ա̃. Թէ յետ հարիւր եւ յիսուն ամի մահուանն Աղէքսադրի թագաւորեաց Ասորւոց եւ Բաբելոնի Անտիոքոս Եպիփանէս. նա բռնադատէր զԻսրայէլ ՚ի կռապաշտութիւն, ետ պատերազմ ընդ Փիղոմետոր Պտղոմեայ Եգիպտացւոյ, եւ դարձաւ յոլով աւարաւ. եկն յԵրուսաղէմ, կողոպտեաց զտաճարն Աստուծոյ, եւ սպա՛ն զբազումս ՚ի Հրէից։
բ̃. Առաքեաց ապա զօրավար, որ ՚ի բուռն առեալ զգանձս եւ զամրոցս՝ եմոյծ ՚ի միջնաբերդն Երուսաղեմի հեթանոսս յորոգայթ Հրէից, պղծեաց զտաճարն սուրբ, եւ կռապաշտեցո՛յց զյոլովս ՚ի Հրէից. եւ այլք շփոթեալք գնացին փախստեայք։
գ̃. Զետեղեցաւ Մատաթի քահանայ որդւովքն ՚ի Մովդիիմ. եկին սպասաւորքն Անտիոքու՝ ստիպէին զքաղաքն ՚ի պաշտօն կռոցն. որոց ընդդէմ կացեալ Մատաթի, սպան զՀրէայն որ զոհեաց կռոցն, եւ ինքն բազում ընկերօք նստաւ յամուրս լերանցն։
դ̃. Սպանին զօրքն Անտիոքու ՚ի լեռնամուտ Հրէիցն ՚ի շաբաթու հազար ոգի. իսկ Մատաթի հզօր ընկերօք եհար սատակեաց ՚ի նոցունց բազումս ՚ի շաբաթու. կործանէր զբագինս, վանէր զանօրէնսն, եւ պայծառ յաղթութեամբ կեցեալ՝ վախճանէր։
ե̃. Յուդա Մակաբէ զօրապետ Հրէից՝ սպան զԱպողոնիոս, եւ փախոյց զՆրեն սպարապետ Անտիոքու. եւ ինքն կայր մեծաւ ճոխութեամբ։
զ̃. Դիմեաց Անտիոքոս յԱնտիոք քաղաքէ աւարել ապռել զաշխարհն Պարսից. յանձն արար զորդին եւ զզօրսն իշխանին Լիւսեայ, պատուէր տուեալ նմա ջնջել սատակել զՀրէայսն յերկրէ։
է̃. Առաքէր Լիւսիաս երիս զօրավարս ՚ի վերայ Հրէից. զորս Յուդայեանք սաստկապէս հարեալ առին յաւարի. իսկ ապա Լիւսիաս եկեալ ճակատեալ, պարտեալ վատթարեալ դառնայր ամօթով։
ը̃. Սրբեաց Յուդա զտաճարն որ պղծեալ էր յերից ամաց. շինեաց զամրոցն Սիոն յաշտարակս ամուրս յերեսաց հեթանոսաց։
թ̃. Պէսպէս քաջութիւնք Յուդայ եւ եղբարց իւրոց ՚ի մարտս բազումս, վանեալ զՏիմոթէոս, զՀրէայսն փրկեալ ՚ի կողմանս կողմանս՝ զամուրս հեթանոսաց քանդելով. եւ զի պարտեցան Յովսեպոս Զաքարեանց եւ իւրքն յերեսաց Գէորգեայ ՚ի հարուածս սաստիկս։
ժ̃. Անտիոքոս ՚ի Պարսից փախստեայ անկեալ ՚ի Բաբելոն, լուա՛ւ զբօթ պարտութեան զօրացն ՚ի Հրէաստան. սրտաբեկեա՛լ եղեւ, զի գտին զնա չարիքն զոր անցոյց ընդ Երուսաղէմ. յանձնեալ Փիլիպեայ զզօրսն, եւ զի թագաւորեցուսցէ զորդին իւր, եւ ինքն անդէն չարաւ մեռանէր։
ժա̃. Թագաւորեցոյց Լիւսիաս զհօրամոյն Անտիոքոս, որ եւ ՚ի բանսարկու չարախօսաց զայրացեալ Հրէից եկն զօրօք եւ փղօք պաշարեաց զԲեթսովր. որում Մակաբեանք ՚ի դիմի՛ հարան քաջութեամբ. ուր եւ Եղիազարոս Աւարան եղբայր Յուդայի կործանեալ զփի՛ղ մի նշանաւոր՝ ճմլեցաւ ընդ նովաւ. իսկ նա ա՛ռ զԲեթսովր, եւ պաշարեաց զԵրուսաղէմ. եւ հաշտութիւն խօսեցեալ եմուտ յԵրուսաղէմ, եւ կործանեաց զպարիսպս նորա։
ժբ̃. Դեմետրիոս Սելեւկեանց Հռովմայեցի թագաւորեաց ծովեզերեայց. եւ ըմբռնեալ սպան զԱնտիոքոս. առ նա՛ Յակիմոս անօրէն չարախօսէր զՅուդայէ՝ ա՛կն եդեալ քահանայութեանն, եւ նա ետ ընդ նմա զԲաքիդդ. որ ո՛չ կարաց ըմբռնել զՅուդա. եկն ապա Նիկանովր, եւ սպառնացաւ տաճարին հրով, եւ ճակատեալ ընդ Յուդայի՝ սպանա՛ւ ինքն եւ զօրքն. եւ կախեցաւ գլուխն ձեռամբն զպարսպէն Երուսաղեմի։
ժգ̃. ՚Ի համբաւ յաղթութեանն Հռոմայեցւոց՝ ձե՛ռն առ նոսա տուեալ Յուդայի, զոր ընկալեալ դաշամբք՝ գրեցին Դեմետրեայ մի՛ մեղանչել Հրէից. որոց ո՛չ անսացեալ գումարեաց զօրս ընդ Յակիմայ եւ Բաքիդդեայ. որոց քաջապէս պատահեալ Յուդայի, անկա՛ւ ՚ի պատերազմին։
ժդ̃. Յետ նորա եկաց Յովնաթան, եւ որդիքն Ամբրեայ հրամանաւ Բաքիդդեայ կալան զՅովհաննէս եղբայր Յովնաթանեայ, զորոյ փութապէս առին վրէժ յորդւոցն Ամբրեայ ՚ի հարսանեկաց անտի։ Բռնացան Բաքիդեանք, կալան զքաղաքս։ Յակիմոս քակել սկսաւ զսրահ սրբութեանցն եւ հարաւ յԱստուծոյ. եւ Բաքիդէս իբրեւ ո՛չ կարաց կալուլ զՅովնաթան՝ չոգաւ եւ այլ ո՛չ դարձաւ։
ժե̃. Թագաւորեաց Աղէքսանդրոս Անտիոքեանց ՚ի Պտղոմիդեա, եւ պատրաստէր ՚ի մա՛րտ ընդ Դեմետրի. առաքէր Դեմետր առ Յովնաթան բանս հաշտութեան։ Լուաւ Աղէքսանդրոս՝ եւ առաքեաց Յովնաթանու թագ եւ ծիրանիս, եւ եղեւ նմա ուխտադիր. զոր քակելոյ սակս յղեաց Դեմետր առ Յովնաթան բազում խոստմամբք ձգել զնա առ իւր, որում ո՛չ կալաւ յանձին, այլ մնա՛ց ընդ Աղէքսանդրի։
ժզ̃. Սպանաւ Դեմետր առաջի Աղէքսանդրի, եւ Աղէքսանդր փեսայացեալ Էրգիտեայ Պտղոմէի՝ մեծապէս շքով պատուեաց զՅովնաթան։
ժէ̃. Դեմետր որդի Դեմետրեայ ՚ի Կրէտեայ ուշ եդեալ հայրենեացն գայ յԱնտիոք. սպառնալիս, եւ զօրս ՚ի ձեռն Ապողոնեայ առաքէ ՚ի մարտ ընդ Յովնաթանու. զորս սաստիկ հարեալ Յովնաթան՝ տիրէ Ազովտայ եւ Ասկաղոնի. կրկին պատուի յԱղէքսանդրէ ոսկի թագիւ. առնու եւ զԱկկարոն հանդերձ սահմանօքն։
ժը̃. Պտղոմէու աներ Աղէքսանդրու նենգութեամբ յինքն շորթեաց զաշխարհ փեսային մինչեւ ցՍելեւկիա, եւ հանեալ ՚ի նմանէ զդուստրն ետ Դեմետրի. իսկ Զաբէէլ Արուայիկ հատեալ զգլուխն Աղեքսանդրի մատոյց Պտղոմեայ, եւ յաւուրն երրորդի մեռաւ Պտղոմէոս։
ժթ̃. Թագաւորէ Դեմետր. իսկ Յովնաթան պնդեալ մենքենայիւք զմարտն ՚ի վերայ միջնաբերդին Երուսաղեմի, ընդ որ բարկանայր Դեմետր. առ որ եկեալ Յովնաթան՝ բազում պատիւս եւ օժիտս հարկաց գտեալ ՚ի նմանէ դառնայր։
ի̃. Ապստամբեալ զօրքն ՚ի Դեմետրեայ թագաւորեցուցանել զԱնտիոքոս Աղէքսանդրեան. խնդրեաց Յովնաթան ՚ի Դեմետրեայ՝ տալ նմա ՚ի ձեռս զմիջնաբերդն Երուսաղեմի, զոր խոստացաւ եւ ա՛յլ եւս՝ միայն զի տացէ նմա զօրս ՚ի Հրէից գլխապահս զի մի՛ սպանցի. որովք իբրեւ փրկեցաւն՝ ո՛չ եւս եկաց ՚ի խոստմունսն։
իա̃. Թագաւորեցոյց Տրիփոն զԱնտիոքոս. յորմէ ՚ի պատահելն մարտիւ՝ յաղթահարեալ Դեմետրի գնա՛ց փախստեայ։
իբ̃. Մեծապէս պատուեաց Անտիոքոս զՅովնաթան ոսկի սպասուք եւ թագիւ (շգեղբ). եւ զՇմաւոն եղբայր նորա սպարապետ ՚ի Ծուրայ մինչեւ ցԵգիպտոս. եւ ո՛չ կարացին իշխանք Դեմետրի խախտել զՅովնաթան. այլ կային մեծաւ փառօք պսակեալք յաղթութեամբ։
իգ̃. Առաքեաց նորոգեաց Յովնաթան զսէրն առ Հռոմայեցիս. զոր ընկալեալ գրեցին եղբարս գոլ Հրէից զՍպարտիացիս, եւ յԱբրահամէ սերեալս։
իդ̃. Գումարեցան դարձեալ ՚ի վերայ Յովնաթանու իշխանք Դեմետրի, որոց ընդ առաջ եղեալ պատրաստէր գիշերամարտի. յորմէ զարհուրեալ թշնամեացն խիտ առ խիտ խարոյկս վառեալ թողին եւ փախեան։
իե̃. Քաջութիւնք Յովնաթանու ՚ի վերայ Արաբացւոց, Դամասկացւոց, Յոպպէացւոց. եւ զի ամուր շինուածովք փակեալ պաշարեաց նեղել զորս ՚ի միջնաբերդին Երուսաղեմի, ո՛չ տալով մուտ կամ ել. նաեւ զպարիսպն ամրացոյց զԵրուսաղեմի։
իզ̃. Խնդրէր Տրիփոն թագաւորել, այլ կասկածէր ՚ի Յովնաթանայ. իբրեւ յայտնի պատերազմաւ ո՛չ կարէր ունել, նենգութեամբ թօթափեաց զզօրսն ՚ի նմանէ. կալաւ նա ՚ի Պտղոմիդեայ. եւ սպան զորս ընդ նմա։ Սգացին զնա, եւ կացուցին զՇմաւոն ՚ի տեղի նորա. առ որ յղեաց Տրիփոն թէ վասն պարտուց արծաթոյ ունիմ զՅովնաթան. արդ տո՛ւր զարծաթն եւ զորդիսն պատա՛նդս. իբրեւ առ՝ սպան զՅովնաթան. զոր բարձեալ թաղեաց Շմաւոն առ հօրն եւ եղբարցն։
իէ̃. Սպան Տրիփոն զԱնտիոքոս մանուկ եւ թագաւորեաց։ Շմաւոն ամրացոյց զերկիրն, եւ խնդրեաց հաշտութիւն ՚ի Դեմետրեայ. յա՛նձն առ եւ արար խաղաղութիւն եւ ազատութիւն Հրէից. պաշարեաց Շմաւոն եւ ա՛ռ զԳազա. նեղեցան եւ որք ՚ի միջնաբերդին, եւ ետուն զնա ՚ի ձեռս Շմաւոնի. զոր սրբեալ բնակէր ՚ի ներքս սեպհական գնդաւն, եւ կացոյց զՅովնաթան որդի իւր սպարապետ զօրուն։
իը̃. Ա՛նց Դեմետր ՚ի Մարս եւ ՚ի Պարթեւս, առնուլ թիկունս եւ մարտնչել ընդ Տրիփոնեայ, ըմբռնեցաւ ՚ի Պարթեւացն եւ եդաւ ՚ի բանտի։ Եւ յաւուրս Շմաւոնի մեծաւ խաղաղութեամբ եւ բարեփառութեամբ կայր ազգն Հրէից։
իթ̃. ՚Ի տախտակս պղնձիս թղթեն Հռոմայեցիք առ Շմաւոն. որոց արձակեաց զհրեշտակս եւ վահա՛ն ոսկի. զի այս երիցս անգամ հաստատեցաւ ուխտ հաշտութեան ՚ի միջի սոցուն. եւ զի ընդարձակս գովեն Հռոմայեցիք զՇմաւոն՝ հաստատելով զտէրութիւն նորա։
լ̃. Անտիոքոս Դեմետրեանց որ է Սիդէացին՝ պատուէ մեծապէս զՇմաւոն փառօք եւ ազատութեամբ հարկաց, եւ ինքն զհետ մտեալ Տրիփոնեայ՝ ա՛րկ զնա փախստեայ ՚ի Դովրա քաղաք ծովեզերեայց, եւ ա՛նդ պաշարեաց։
լա̃. Եկին հասին հրովարտակք Հռոմայեցւոց առ Պտղոմէոս Էրգէտէս, եւ առ այլ թագաւորս՝ Ասիացւոց, Պարսից, յաշխարհս եւ յազգս, զի պատուեալ լիցին Հրէայք, եւ մի՛ ոք նոցա մեղիցէ։
լբ̃. Դարձաւ շրջեցաւ Անտիոքոս թշնամութեամբ ընդ Շմաւոնի, իբրեւ փախեաւ Տրիփոն ՚ի նմանէ, ետ զօրս ՚ի ձեռն Կենդեբեայ յաւարի առնուլ զՀրէայս. որոց ընդդէմ գումարեաց Շմաւոն զզօրսն եւ զորդիսն, որք զբազումս սրով հարեալ, զփախստեայսն ՚ի բուրգսն Ազովտայ հրով այրեցին, եւ դարձան յաղթութեամբ։
լգ̃. Աղէքսանդրոս փեսայ Շմաւոնի ա՛կն եդեալ իշխանութեանն, նենգութեամբ ա՛ծ զՇմաւոն որդւովքն ՚ի մեծարանս կոչնոց. իբրեւ ընդ գինիս մտին, սպան զՇմաւոն եւ զորդիսն որք ընդ նմա էին ՚ի Դովրա քաղաքի։ Յովհաննէս որդի նորա իբրեւ լուաւ զսպանումն հօրն եւ զեղբարցն, զգուշացաւ անձին. եւ եղեւ քահանայապետ, եւ կալաւ զիշխանութիւնն յետ հօրն. եւ ՚ի նմանէ որդի ՚ի հօրէ մինչեւ ցՀերովդէս, յորոյ աւուրս ծնաւ Քրիստոս։
Արդ՝ են ժամանակք պատմութեան գրոցս այսոցիկ, ՚ի թագաւորելոյն Անտիոքայ երեւելոյ մինչեւ ՚ի մահն Շմաւոնի, ամք քառասուն եւ հինգ, եւ անտի մինչեւ ցՀերովդէս ամք իննսուն եւ վեց։ Բայց Գիրքս Մակաբայեցւոց, ո՛չ ՚ի մահուանէն Աղեքսանդրի՝ այլ յետ տասն ամի, յերրորդ ամէն Կասանդրեայ, որ զկնի Փիլիպոսի Արիդեայ եւթն ամին թագաւորեաց Մակեդոնացւոց՝ սկսանի թուել զժամանակս Յունացն։